سمت‌نماي جغرافيايي و تخته‌نردهاي سنگي باستاني در خارک کشف شد، ميراث فرهنگي

مطالعات باستان شناسي روي چند اثر ناشناخته در جزيره خارک منجر به شناسايي و کشف سمت‌نماي جغرافيايي و تخته‌نردهاي سنگي باستاني متعلق به 2 تا 3 هزار سال پيش شد.يكي از يافته‌ها صخره‌کندي است چهارضلعي و نيم‌متري با گوشه‌هاي مدور که بر کف زمين و روي صخره‌اي مسطح و مشرف به يک راه قديمي تراشيده شده است.

يکي از نرده هاي بازي کشف شده در خارک

خبرگزاري ميراث فرهنگي _ گروه ميراث فرهنگي_ يك سمت‌نماي جغرافيايي و تخته‌نردهاي سنگي باستاني متعلق به 2 تا 3 هزار سال پيش در نتيجه پژوهش هاي علمي در جزيره خارك كشف شد.

اين يافته ها در نتيجه بازديد "رضا غياث آبادي" از جزيره خارک به دست آمد.

نخستين يافته صخره‌کندي است چهارضلعي و نيم‌متري با گوشه‌هاي مدور که بر کف زمين و بر روي صخره‌اي مسطح و مشرف به يک راه قديمي تراشيده شده است.

ديگر نگارکندهاي نويافته خارک عبارت است از گودال‌هاي کوچکي با قطر چهار تا ده سانتيمتر که با ترکيب‌هاي گوناگون و متنوعي بر کف زمين و بر روي صخره‌هاي مرجاني ساحل شمال‌غربي جزيره کنده‌کاري شده‌اند. اين نقش‌ها در جايي ساخته شده‌اند که داراي زميني صخره‌اي و مسطح و مرتفع و داراي چشم‌اندازي عالي به دريا است.

غياث آبادي كه اين بازديد را به دعوت برخي دوستداران ميراث فرهنگي و مسئولان جزيره خارک انجام داده، از چند اثر نويافته که توسط شهرام اسلامي يکي از ساکنان جزيره شناسايي شده بود ديدن و در نهايت گزارشي مبني بر تاريخي بودن اين آثار با قدمتي بيش از دو هزار سال ارائه مي کند.

گزارش زير خبر كامل کشف سمت‌نماي جغرافيايي و تخته‌نردهاي سنگي باستاني متعلق به 2 تا 3 هزار سال پيش توسط دکتر رضا غياث آبادي است كه به صورت اختصاصي براي خبرگزاري ميراث فرهنگي (CHN) نوشته شده است.

صخره‌کندهاي نويافته جزيره خارک
سمت‌نماي جغرافيايي و تخته‌نردهاي سنگي باستاني
گزارش مقدماتي _ رضا مرادي غياث آبادي reza@ghiasabadi.com

"اين بررسي به دعوت يابنده آثار، آقاي شهرام اسلامي (مشاور عمراني شهرداري خارک)، آقايان مهندس حسين حيدري و علي جاذبي (بخشدار و معاون بخشدار جزيره خارک) از اين نگارنده انجام شده است. از آنان براي همه ياري‌ها و علاقه‌مندي‌ها سپاسگزارم."

در جزيره مرجاني خارک واقع در خليج فارس، آثار و يادمان‌هاي باستاني متنوعي از دوره‌ها، اقوام و مذهب‌هاي گوناگون وجود داشته که مشخص نيست چه مقدار از آنها در کشاکش رويدادهاي طبيعي و انساني از ميان رفته‌اند. از مهم‌ترين آثار باستاني جزيره مي‌توان از گور سنگي مشهور به قبر دو خواهرون (گونه آغازين معماري آرامگاه کورش بزرگ که در تپه سيلک و گورستان صرم نيز ديده شده است)، سنگ‌نبشته ميخي فارسي باستان، ده‌ها گورصخره‌ و به ويژه دو گورصخره‌ پارتي- پالميري، چارتاقي در بلندترين بخش جزيره، کليساي نسطوري، جاده باستاني، آب‌انبار، آرامگاه ميرمحمد حنفي و معمار آن- سيد علي بخاري- و نيز صخره‌کندهايي نويافته‌ و بي‌نظير ياد کرد. قبر دو خواهرون با قدمت حدود سه هزار سال، در سال‌هاي اخير و گويا به اهتمام شرکت نفت که در حال تخريب تپه ماهورها و تبديل آنها به زمين‌هاي مسطح است، به کلي منهدم شد. همگي ديگر آثار جزيره به دليل مواجهه با پديده‌هاي مخرب گوناگون و همچنين نبود پايگاه ميراث فرهنگي در معرض استهلاک و نابودي هستند.

در ماه‌هاي اخير و به همت آقاي مهندس شهرام اسلامي، چند صخره‌کند در جزيره خارک کشف شده است که با توجه به ويژگي‌هاي ظاهري آنان گمان مي‌رفت داراي کاربري تقويمي باشند. بررسي‌هاي مقدماتي نگارنده، شواهدي از کاربري تقويمي در آنها را نشان نداد، اما ويژگي‌هاي ممتاز ديگري را عرضه مي‌دارند.

نشانگر چهار جهت اصلي
نخستين صخره‌کند، عبارت است از چهارضلعي‌اي نيم‌متري با گوشه‌هاي مدور که بر کف زمين و بر روي صخره‌اي مسطح و مشرف به يک راه قديمي تراشيده شده است. در ميانه نيمه بالايي اين نگارکند، نيم‌کره‌اي حفر شده و چهار خط چليپايي به مرکزيت آن تا چهار ضلع‌ مجاور امتداد يافته است.

اندازه‌گيري با قطب‌نما نشان مي‌دهد که اين چهار خط با دو درجه انحراف شرقي به سوي چهار جهت جغرافيايي، و اندازه‌گيري با جي‌پي‌اس نشان مي‌دهد که اين چهار خط ، رو به سوي چهار جهت اصلي دارند (دقت اندازه‌گيري ~ 15 دقيقه قوسي).

در واقع خطوط اين شکل، رو به سوي چهار جهت حقيقي و غير مغناطيسي دارند. نگارنده قدمت اين "سمت‌نما" را که کاربري آن نامشخص است، با مقايسه با ديگر آثار سنگي و همچنين لايه‌هاي اکسيده‌شده و فرسايش يافته سنگ، در حدود دو تا سه هزار سال تخمين مي‌زند.

متأسفانه بخشي از اين صخره‌کند بر اثر تخريب و ريزش ديواره سنگي حامل آن از بين رفته است.

اين رويداد تلخي است که در جزيره خارک به فراواني بر اثر عوامل طبيعي و انساني ديده مي‌شود.

از آنجا که چنين اثري در ايران کاملاً تازگي داشته و نمونه ديگري از آن در اختيار نيست، جا دارد که براي حفاظت و نگهداري از آن کوشش‌هاي فزاينده‌اي انجام شود.

به ويژه که به دليل ويژگي و ارتباطش با وضعيت جغرافيايي منطقه، امکان انتقال آن به موزه يا هر محل ديگري ممکن نيست و موجب از بين رفتن مشخصه جهت‌يابي آن مي‌شود.

نـردهاي سنگي
ديگر نگارکندهاي نويافته خارک عبارت است از گودال‌هاي کوچکي با قطر چهار تا ده سانتيمتر که با ترکيب‌هاي گوناگون و متنوعي بر کف زمين و بر روي صخره‌هاي مرجاني ساحل شمال‌غربي جزيره کنده‌کاري شده‌اند. اين نقش‌ها در جايي ساخته شده‌اند که داراي زميني صخره‌اي و مسطح و مرتفع و داراي چشم‌اندازي عالي به دريا است.

تاکنون هفت نمونه از اين نگارکنده‌ها که هر کدام ترکيب چينش متفاوتي دارند، شناسايي شده است.

نمونه نخست داراي دو رديف خانه پنج‌تايي در ميان، دو خانه بزرگ‌تر در دو طرف و دو خانه کوچک‌تر در بالاي آنها (در مجموع 14 خانه)؛ نمونه دوم داراي هشت رديف چهارتايي و يک خانه در بالاي آنها (33 خانه)؛ نمونه سوم داراي دو رديف هفت‌تايي (14 خانه)؛ نمونه چهارم داراي دو رديف پنچ‌تايي (10 خانه)؛ نمونه پنجم نيز دارايدو رديف پنج‌تايي (10 خانه)؛ نمونه ششم داراي وضعيتي تخريب شده و نامشخص؛ و نمونه هفتم داراي چهار رديف هفت‌تايي (28 خانه) هستند. آخرين نمونه، برخلاف بقيه در ساحل دريا واقع نشده است.

نگارنده تاکنون نتوانسته است برخلاف فرض نخستين، ارتباطي با سنجش زمان و کاربري‌هاي تقويمي در ميان اين ترکيب‌هاي متنوع بيابد.

با توجه به تنوع و تفاوت فراوان آنها با يکديگر، و نيز موقعيت قرارگيري آنها، گمان مي‌رود که نوعي صفحه نرد براي مشغوليت و بازي‌ها و ورزش‌هاي فکري باشند.

نمونه‌هاي ديگري از چنين صفحه‌هايي از جنس چوب با قدمت پنج‌هزار سال در شهرسوخته سيستان و از جنس سنگ با قدمت حدود 1500 سال در کرمانشاه ديده شده است.

اکنون اين نردهاي سنگي وضعيت نگهداري و حفاظت مناسبي ندارند.

لايه‌هاي زيرين صخره حامل آنها که بافتي نرم و رو به سوي دريا دارند، در معرض فرسايش ناشي از باد و کوبش امواج هستند.

تخريب لايه‌هاي زيرين موجب تلاشي لايه‌هاي فوقاني و فروريختن آنها به دريا مي شود. ممکن نيز هست که در ميان انبوهي از صخره‌هاي تخريب شده پيشين که در محل فراوان هستند، نمونه‌هاي ديگري از اين نردهاي سنگي و يا حتي نگارکندهايي ديگر وجود داشته باشد.

وجود گل‌سنگ بر سطح آثار باستاني سنگي جزيره خارک که داراي رطوبت بسيار زياد و اقليمي شرجي است، بسيار اندک است. اين نشانه‌اي ديگر از بي‌ارتباطي افزايش رطوبت محيطي با گسترش رشد گل‌سنگ در بناهاي سنگي باستاني است.

نگارنده قدمت اين آثار را نيز با مقايسه ديگر آثار سنگي، لايه‌هاي اکسيده‌شده و فرسايش يافته سنگ و همچنين در قياس با يادگارهاي نوشته‌هاي سده اخير، در حدود دو تا سه هزار سال تخمين مي‌زند.

CHN: كشف کتيبه سنگي با خط فارسي باستان و متعلق به دوره هخامنشي در جزيره مرجاني "خارک" و خوانده شدن آن توسط پژوهشگران ايراني، سبب شد تا بار ديگر نام اين جزيره مرجاني چند مليون ساله بر سر زبان ها افتد.

اين کتيبه در حالي پيدا شد که حدود کمتر از يک ماه پيش از آن سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري براي 5 جزيره تاريخي خليج فارس از جمله خارک، کيش و قشم . پايگاه ميراث فرهنگي داير کرده بود.
اما اين کتيبه در پي راه سازي شرکت نفت در خارک و توسط اهالي دوستدار ميراث فرهنگي جزيره شناسايي شد و پس از انتقال اخبار آن به رسانه ها پژوهشگران را راهي آن جزيره کرد.

پيش از کشف اين کتيبه اوايل سال 1386 هياتي متشکل از باستان شناسان سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان بوشهر، بررسي و شناسايي اين جزيره را به انجام رساندند و در حالي که تمامي جزيره در اختيار شرکت‌ها و کمپاني‌هاي بزرگ نفتي محصور است اعلام کردند که جزيره آثار تاريخي فراواني دارد و بايد براي حفاظت از اين آثار تلاش شود.

از آن تاريخ تا کنون اين جزيره همچنان در ميان ساخت و سازهاي شرکت هاي نفتي دچار تغيير و تحول است و در حالي که برخي آثار شاخص آن از بين رفته هنوز اقدام مناسبي براي نجات آثار تاريخي اين جزيره مرجاني نشده است.

جزيره خارک از سال 1337 به بعد ديگر جزيره‌اي ناشناخته نيست و زماني که رومن گريشمن براي نخستين بار اين جزيره را مورد بررسي و شناسايي قرار مي دهد، گزارش آثار يافت شده را منتشر مي کند.

براي ديدن عکس هاي بيشتر از آثار جزيره خارک به آدرس زير مراجعه کنيد:
http://picasaweb.google.com/ghiasabadi/khark

حسن ظهوري