رئاليسم توهم زا، نگاهى به جهان داستانى تقى مدرسى، بخش پايانى، سيدحسن فرامرزى، شرق

ب _ نگاهى به دوره دوم داستان نويسى تقى مدرسى
شريفجان شريفجان در سال ۱۳۴۴ منتشر مى شود. اين كتاب اولين رمانى است كه تقى مدرسى در دوران مهاجرتش مى نويسد. شيوه روايى نيز از مولفه هايى است كه در دوره دوم نويسندگى تقى مدرسى به شدت تغيير مى كند و مدرسى هر چقدر در نويسندگى اش پيش مى رود در تثبيت تجربه هاى جديدش بيشتر جسارت به خرج مى دهد. شيوه اى كه آميزه اى از روايت هاى خطى و فلاش بك است. در واقع شيوه اى روايى كه نه خطى به حساب مى آيد و نه به شيوه سيال ذهن نزديك مى شود. آدم ها نيز به اقتضاى موضوع ها، زمان ها و مكان ها تغيير مى كنند. تقى مدرسى در شريفجان شريفجان كاملاً به جامعه نزديك مى شود و البته اين حالت تا پايان دوره دوم ادامه پيدا مى كند. تقى مدرسى در شريفجان شريفجان از پرسوناژهايش به عنوان اصلى ترين عنصرها براى به چالش كشاندن مخاطب سود مى برد و در واقع مخاطب بيشتر درگير آدم ها و سرنوشت و سرانجام آنها مى شود و اين دقيقاً به خاطر تغيير و تحولى است كه مدرسى در دوره دوم نويسندگى اش تجربه مى كند. رمان از جايى آغاز مى شود كه ماجراى همسر امير اصلانى و سرهنگ جهانسوز بر سر زبان ها افتاده است. همچنين سرهنگ جهان سوز قصد تصاحب املاك اصلانى را دارد. تعليق از همان ابتدا آغاز مى شود. پس از آن زن امير اصلانى ناپديد مى شود (شايد به قصد افزايش تعليق و جاذبه در داستان) فرهاد اصلانى بهانه و ابزارى است تا نويسنده توانايى سرك كشيدن به نقاط دورافتاده و كنج ها و خلوت هاى خانه تو در توى اصلانى را داشته باشد. پرسوناژهاى ديگرى هم هستند كه نقش هاى اساسى را ايفا مى كنند. پس مى بينيم كه علاوه بر تنوع و تعدد پرسوناژها در متن آدم هاى مدرسى اساساً مسئوليت هاى بيشترى پيدا مى كنند. كتاب هاى بعدى تقى مدرسى در دوره مهاجرتش كتاب آدم هاى غايب و آداب زيارت است. اين دو كتاب از نظر ساختار و موضوع هرچند با كمى تفاوت و مسلماً با انسجام و نظم بيشترى نگاشته شده اند اما ريشه اصلى شان را در همان شريفجان شريفجان مى دانم. هم در كتاب آدم هاى غايب و هم در آداب زيارت تمام آنچه را كه قبلاً اشاره شد مى توان مشاهده كرد. هم تعدد و تنوع پرسوناژها هم حركت مدرسى به سمت احياى الگوهاى كهن كه به خصوص در آداب زيارت به اوج خودش مى رسد. هم زبان توضيحى- توصيفى كه باز هم در آداب زيارت غنى تر پرداخت مى شود و نيز همان موضوع هاى سياسى _ اجتماعى كه با نفوذ نويسنده در يك خاندان يا خانواده مورد تامل و تحليل قرار مى گيرد. تنها تفاوت ميان اين سه رمان حركت رو به جلوى نويسنده در هر چه بهتر و منظم تر روايت كردن داستان ها است. انسجام، نظم و هارمونى كه در كتاب آدم هاى غايب وجود دارد يك سر و گردن از شريفجان شريفجان بالاتر است و به همين ترتيب آداب زيارت نسبت به دو رمان قبلى چند پله بالاتر قرار مى گيرد و براى همين آداب زيارت را مى توانم به عنوان منسجم ترين اثر نويسنده در دوره دوم نويسندگى اش معرفى كنم. كتاب آدم هاى غايب دومين اثر نويسنده در دوران مهاجرتش ماجراى يك خاندان است. داستان پيش از انقلاب مى گذرد. پدر خانواده پسرش را مامور مى كند تا برادرش را به قصد حفظ هويت و مالكيت خاندان پيدا كند. پسر (ركن الدين، ركنى و يا همان ركنى خله) در مسيرى كه براى جست و جوى برادر طى مى كند هرچه بيشتر با گذشته خاندان آشنا مى شود و سئوال هايى برايش پيش مى آيد. مهمترين سئوالى كه ذهن ركنى را با خود مشغول مى كند علت خودسوزى همسر اول پدرش است. ركن الدين قالبى ديگر از پرسوناژ فرهاد اصلانى در رمان شريفجان شريفجان است. فرهاد وظيفه داشت تا با سرك كشيدن به گوشه و كنارها علاوه بر پيش بردن روايت داستان مخاطب را از تنهايى آدم ها، مكان هاى مخفى و اتفاق هايى كه از نگاه ديگران مخفى مى ماند آگاه كند. ركن الدين نيز با ماموريتى كه از طرف پدر به او محول مى شود و نيز با توجه به شاخصه هاى شخصيتى اش گوشه و كنارها را مى كاود و ناگفته ها را برابر مخاطب به تصوير مى كشد. در واقع هركدام از آدم هايى كه به وسيله ركنى كشف مى شوند قطعه اى از يك پازل هستند. پازلى كه در نهايت گذشته خاندان را با تكامل تدريجى خود به تصوير مى كشد. كنكاش و جست و جو در گذشته به قصد ارائه تصويرى هرچه واضح تر از زمان حال و آنچه در حال اتفاق مى افتد .براى تقى مدرسى زمينه، شيوه اى اساسى و مهم است تا سه كتاب آخرش را روايت كند چرا كه آداب زيارت هم با همين شيوه شكل مى گيرد. پروفسور هادى بشارت تحصيلكرده در خارج از كشور و استاد سابق اديان الهى است (مى توان حدس زد كه آدمى روشنفكرمآب است) داستان در دوران پس از انقلاب و جنگ مى گذرد. تمام آدم ها به گونه اى مسخ مى شوند و به دنبال اتفاق افتادن جنگ نوعى فروپاشى درونى و شخصيتى را تجربه مى كنند. هادى بشارت نيز از اين قضيه مصون نمى ماند.

روند حركت تقى مدرسى از شريفجان شريفجان تا آداب زيارت از نوعى رئاليسم وهم آلود (نمى گويم جادويى چرا كه وهم و خيال تنها در برخى از قسمت هاى شريفجان شريفجان و كتاب آدم هاى غايب به كار مى رود) آغاز مى شود و به نوعى رئاليسم نسبتاً صاف و يكدست ختم مى شود. آداب زيارت نشان دهنده ارتباط تنگاتنگ نويسنده با جامعه است ديگر حتى از آن وهم و خيال هم كه گاهى اوقات در دو اثر قبلى مشاهده مى شد خبرى نيست و مخاطب در حال مشاهده مستقيم آدم هاى مدرسى است. زبان اثر زبانى غنى تر است. انسجام روايى و پرداخت ساختمان متن اثر را به شكلى نمايان چند پله بالاتر از شريفجان شريفجان و كتاب آدم هاى غايب قرار مى دهد. ولى در آداب زيارت نويسنده با تجربه اى كه در دو رمان پيشين خود در تقابل با اين موضوعيت و اين نوع ساختار داشته است ترجيح مى دهد تا با حوصله بيشترى عمل كند كه نتيجه اش رمان آداب زيارت مى شود و همان طور كه قبلاً گفتم ترجيح مى دهم تا آداب زيارت را اساسى ترين اثر نويسنده در دوران دوم نويسندگى بدانم.