کوتاه دربارهِ تئاتر پارس و ادارهِ تئاتر، وحید عوض زاده

goossun.com

چند روزی ست که نام ِ تئاتر ِ پارس بر سر ِ زبان ها افتاده است؛ آن هم به واسطه ی ِ پلمپ شدن ِ درش. اداره ی ِ تئاتر را هم دارند تعطیل می کنند. با وجود ِ اینکه هر دوی ِ این اماکن جزو ِ تاریخ تئاتر ِ معاصر ِ ایران محسوب می شوند، با این حال مالکیت ِ هیچ کدام شان به تئاتر تعلق ندارد. سیاست های ِ فرهنگی ی ِ جمهوری ی ِ اسلامی (اگر اصولا ً چیزی به این عنوان وجود خارجی داشته باشد) چنان مغشوش وبی دروپیکر است که دیگر آبی از استدعا و التجا به مسئولین ِ دولتی گرم نمی شود. حضرت ِ الملتجاء الاسلام والهنرمندان آقای ِ خاتمی هم همین روزها از حضور ِ ملت ِ همیشه در صحنه مرخص می شوند و می روند پی ی ِ کارشان و علی می مونه و حوصش! در این جا می خواهم با استناد به "یک سوزن به خود، یک جوال دوز به دیگران" نقش ِ عنصر ِ بی توجهی و کوتاهی ی ِ خود هنرمندان ِ تئاتر را در ماجرای ِ بسته شدن ِ تئاتر ِ پارس و اداره ی ِ تئاتر گوش زد کنم. البته واقفم که نمک پاشیدن بر زخم در این مواقع کار ِ چندان خوش آیندی نیست به خصوص که من فی الواقع بیرون ِ گود هم نشسته ام. با این حال فکر می کنم تا آن سوزن ِ کوچک را به خودمان نزنیم، فرو کردن ِ جوال دوز به مسئولین همان حکایت ِ میخ ِ آهنین و سنگ است.
اولین مسئله این است که چرا اصلا ً این مکان ها اجاره ای ست. آدم که بخواهد مغازه ی ِ لامپ فروشی هم باز کند اول ملک ِ مربوطه را می خرد. اینکه روزی روزه گاری تئاتر ِ پارس مصادره شده و بعد هم مثل ِ غنایم ِ جنگی تقسیم شده که دلیل نمی شود تا ابد الدهر هم در به همان پاشنه بچرخد. کدام یک از ما اهل تئاتر در این سال ها یادش بود که ساختمان ِ اداره ی ِ تئاتر اجاره ای ست؟ اصلا ً از این امر آگاه بوده ایم؟ خب معلوم است وقتی آدم از چیزی حتا خبرنداشته باشد این وضعیت هم پیش می آید که به ناگاه ده روز مهلت به آدم می دهند که ساختمان را تخلیه کنید. در ظرف ِ ده روز چه می شود کرد؟ ضرر ِ این همه سال غفلت را که نمی شود ده روزه جبران نمود. هر روز شکایت می کنیم که دولت تالار ِ جدید نمی سازد. تالار ِ نو پیشکش؛ این جمع ِ عریض و طویل ِ تئاتر حتا یک بار به این فکر نیفتاد که دولت را وادار کند که این مکان ها را به نام ِ تئاتر ثبت کند. خانه ی ِ تئاتر در این مدت چه کرد؟ تشکیلات ِ صنفی درست ِ که قدرت ِ اجرایی ی ِ چندانی ندارد ولی خانه تئاتر می توانست عوض ِ دعواهای ِ خانه گی، از قدرت ِ جمعی ی ِ تشکل ِ هنرمندان استفاده کند و مرکز هنرهای ِ نمایشی را وادار کند که به جای ِ حرام کردن بودجه ی ِ تئاتر بالای ِ دعوت ِ مزخرف ترین نمایش های ِ فرنگی، وضع مالکیت ِ همین معدود امکانات ِ تئاتر را روشن کند. ولی مشکل در این جاست که اهل ِ تئاتر ایران اعتقادی به قدرت ِ تشکیلات ِ صنفی ندارد چرا که لاس زدن ِ پشت ِ پرده با مسئولین نتیجه ی ِ بهتری دارد تا درخواست ِ جمعی؛ که ممکن است به کوچک تر شدن ِ لقمه ی ِ ما منجر شود.
در طول ِ هشت سال گذشته امکانی پیش آمد که تئاتر رونق پیدا کند. بسیاری عقیده داشتند که مسئولین ِ این دوره با حسن نیت به تئاتر نگاه می کنند. چه به حسن ِ نیت ِ این حضرات معتقد باشیم یا نه، باید اذعان داشت که این دوره یکی از پربارترین دوره های ِ تئاتر ِ ایران بوده است. در این دوره نمایش هایی بر صحنه آمدند که نه تنها در همه ی ِ دوره ی ِ بعد از انقلاب بی سابقه بودند، بلکه از نظر کیفیت ِ نمایشی جزو ِ برترین تولیدات ِ نمایشی ی ِ همه تاریخ ِ ایران به شمار می آیند. در پس ِ این تحول غالبا ً هنرمندانی بودند که در همه ی ِ سال های ِ پس انقلاب ِ فرهنگی اجازه ی ِ کار نداشتند. اما فرصت این هفت ـ هشت سال چنان کوتاه بود و نامطمئن که حتا هنرمندانی که تجربه ی ِ دوره ی ِ خفقان ِ دهه ی ِ شصت و اوائل ِ هفتاد را از سر گذرانده بودند، به این فکر نیفتادند که از موقعیت استفاده کرده و مقدمات ِ شرایطی را فراهم کنند که بتواند در مواقع ِ غیاب ِ آن "حسن ِ نیت ِ مفروض" از حرفه ی ِ تئاتر محافظت کند. در این جا باز هم با چند مشکل ِ اساسی مواجهیم. تئاتر در ایران تنها برای ِ تعداد ِ بسیار اندکی "حرفه" محسوب می شود؛ هر چند که ادعای ِ "حرفه ای" بودن گوش ِ فلک را کر کرده است. بازیگران معمولا ً اوقات ِ فراغت شان از تلویزیون و سینما را صرف ِ تئاتر می کنند. البته حق هم دارند، ملت بایستی نان بخورند. آن معدودی هم که واقعا ً پیشه ی ِ دیگری جز تئاتر ندارند هم آنقدر کم سن و سال هستند که دست شان به جایی بند نیست تا بتوانند حداقل تئاتر را در سیستم ِ اداری ی ِ ایران به عنوان ِ "شغل" ثبت کنند. سوءتفاهمی با نام ِ "پیش کسوتان" هم قوز ِ بالا قوز شده. باز هم از دولتی ی ِ سر ِ همین سال های ِ پس از دوم ِ خرداد دیدیم که واقعیت ِ تئاتر این پیش کسوتان چیزی بیش از گنجینه ی ِ میراث فرهنگی نیست. یعنی هر چند که از لحاظ ِ تاریخی و فرهنگی بایستی این بزرگان را ارج نهاد، اما واقعیت این است که بدنه ی ِ فعال ِ تئاتر امروز ِ ایران را جوانانی تشکیل می دهند که متولد ِ سال های ِ حوالی ی ِ انقلاب هستند و معدودی کمی مسن تر. به بدنه ی ِ جوان هر روز افراد ِ جدیدی اضافه می شود، تا آن جایی که با این که من تنها سه سال است ایران را ترک کرده ام، هر روز اسامی ای را در اخبار تئاتر می بینم که قبلا ً نمی شناختم.
چه کسی بایستی مدافع ِ حقوق ِ اهل ِ تئاتر باشد؟ البته می شود منتظر ِ قهرمان یا قهرمانانی ایستاد وبه یک آینده ای زیبا دل بست یا منتظر ِ معجزه ماند. اما اگر به این راه ها اعتقادی نداریم می شود برای ِ شناسایی، حفظ و توسعه ی ِ وضعیت ِ تئاتر ایران تلاش کرد. اولین قدم در این راه این است که با خودمان صادق باشیم و به این سوآل جواب دهیم که واقعا ً چقدر تئاتر برایمان مهم است؛ به دور از همه ی ِ توهمات و تعارفات و نوستالژیا. مثلا ً همین کافی ست که از همه ی ِ کسانی که این روزها در سوگ تئاتر پارس چیزی گفته اند پرسید "آخرین بار کی به تئاتر ِ پارس رفته بودید؟" (قول می دهم تنها دو عدد ِ اول ِ تاریخ آن سال را می شود با قطعیت 1 و3 دانست و سومین مطمئنا ً رقمی بزرگتر از 6 نیست!) واقعیت این است که تئاتر پارس خرابه ای بیش نیست؛ ضمن اینکه در نامربوط نقطه ی ِ شهر تهران واقع شده است. تماشاگر ِ تئاتر ـ یا دست ِ کم تماشاگرانی که به تئاتر ِ شهر می روند ـ هرگز پا به آن جا نمی گذارند. باز سوآل این است: آیا هیچ وقت تلاش کردیم تماشاگران را به آن جا جذب کنیم؟ جز گروه ِ بازی کدام یک از ما حاضر بود نمایشش را به جای ِ تئاتر ِ شهر در تئاتر ِ پارس اجرا کند. اینکه محمود عزیزی و مجید جعفری هم در لاله زار کار کردند در حد ِ شغل ِ اداری شان مطرح است. نوستالژیای ِ "تئاتر ِ لاله زار" هم چیزی بیش از تعارفات ِ توافق شده نیست. به عنوان ِ تاریخ مهم است اما ربطی به تئاتر ِ امروز ِ ایران ندارد و اهمیت اش در حد ِ اهمیت ِ گارهای ِ زیبای ِ قجری در ترافیک ِ شهری ی ِ امروز ِ تهران است! این به این معنا نیست که باید اجازه داد تئاتر ِ پارس را ببندند.
به نظر من امروزه بهترین راه برای ِ سر و سامان دادن به وضعیت ِ تئاتر ِ ایران باز اندیشی در کارکرد و ساختار ِ خانه ی ِ تئاتر به مثابه ی ِ نهاد ِ صنفی ی ِ تئاتر است تا بدین طریق بتوان در وحله ی ِ نخست به یک ارزیابی ی ِ درست و منطقی از توان و انتظارات ِ تئاتر ِ ایران رسید و بر اساس آن و با تکیه بر قدرت ِ جمعی، مدیریت ِ دولتی ی ِ تئاتر را از طریق ِ قانونی و اداری موظف به بذل ِ توجه به ملزومات ِ حرفه ی ِ تئاتر و نیازهای ِ هنرمندان کرده، همه ی ِ توافقات ِ محصله را به ثبت ِ قانونی رساند. من در جلسات عمومی ی ِ خانه ی ِ تئاتر ـ حتا در همان اوج امیدواری ی ِ ملت به دوم خرداد ـ از دوستان و همکاران خواهش کردم همه ی ِ راه کارهای ِ به دست آمده را ثبت کنند؛ چرا که بیش تر اقدامات ِ صورت گرفته بر اساس ِ توافقات ِ شفاهی مابین ِ هیات مدیره ی ِ خانه ی ِ تئاتر و مجید شریف خدایی بود. همان موقع گفتم که بنده چندان به استمرار ِ وضع کنونی امید ندارم و اگر ثمره ی ِ این دوره از لحاظ ِ قانونی به عنوان ِ حق ِ مسلم ِ تئاتر ثبت نشود، هر لحظه پس از دوره ی ِ آقایان ِ به اصطلاح اصلاح طلب هر کس می تواند در دکان تئاتر را مجددا ً تخته کند و ما به سال های ِ پیش از دوم ِ خرداد پرتاب شویم. ولی آن روزها انگار همه مطمئن بودند که آن وضعیت برای ِ همیشه پایدار خواهند ماند. یا حرف مرا به عنوان ِ اراجیف ِ پسر بچه ای بیست و دو ـ سه ساله نشنیده گرفتند.
هنوز هم بر این عقیده ام که فرصت از دست نرفته و خانه ی ِ تئاتر می تواند پیش از بدتر شدن وضعیت، در راه ِ اصلاح و تثبیت ِ وضعیت ِ تئاتر اقدام کند. و البته پیش از مرگ ِ سهراب دنبال ِ نوشدارو بگردد. بررسی و یافتن ِ نقاط ِ ضعف ِ تئاتر هم یکی از مسئولیت های ِ خانه ی ِ تئاتر است. اگر خانه ی ِ تئاتر در همان ابتدای ِ تاسیس دنبال ِ انتقال ِ مالکیت ِ اداره ی ِ تئاتربه خود ِ تئاتر بود، یا ثبت اش به عنوان گنجینه ی ِ ملی، درست اندی مانده به جشنواره ی ِ فجر ـ که غالب ِ نمایش هایش در همین اداره ی ِ تئاتر ساخته می شوند ـ حکم ِ تخلیه آن صادر نمی شد. اداره ی ِ تئاتر بر خلاف ِ تئاتر ِ پارس شریان ِ حیاتی ی ِ تولید ِ تئاتر در ایران است. همین جا باز می بینیم که احساسات و نوستالژیا بیش از واقع بینی در واکنش ِ اهل ِ تئاتر دیده می شود. مسعود بهنود اشکالی ندارد که برای ِ لاله زار نوستالژک شود ولی بچه های ِ تئاتر برای ادامه ی ِ کار به محل ِ تمرین احتیاج دارند و حتا همین ساختمان ِ نیمه مخروبه ی ِ اداره ی ِ تئاتر هم غنیمت است.
دوستان باور بفرمائید، بازگرداندن ِ تاریخ به عصر ِ مغول کار ِ ساده ایست. تاریخ ِ معاصر این را ثابت کرده است. اما هنوز خیلی دیر نشد. با همین امکان و آزادی ی ِ اندک ِ بدست آمده و باقی مانده در این سال هامی توان به تدابیری اندیشید که در روزهای ِ بد و بد تر حافظ ِ حرفه ی ِ تئاتر باشد.

السینور
16 دسامبر 2004