کرمانشاه هم کرمانشاه قديم! ايرنا

کرمانشاه ، خبرگزارى جمهورى اسلامى ۲۲ / ۰۹ / ۸۳
داخلى.فرهنگى.ميراث .کرمانشاه .
پدربزرگ در حاليکه چانه را به عصايش تکيه داده سرى با حسرت تکان مىدهد
. !به ياد آن روزها آهى مىکشد و مىگويد : کرمانشاه هم کرمانشاه قديم
روزگارى ايران را با نام کرمانشاه مىشناختند، در دوره شاهان مختلفى
پايتخت بود و به قول حافظ " در مملکت حسن سر تاجورى داشت ."
از آبادى و رونقش در دوره هايى که ما به خاطر داريم همين بس که بازارى
داشت که ابتدا و انتهايش معلوم نبود، مساجدى که در زيبايى و شکوه همتايى
نداشتند، کاروانسراها، خانه هاى بزرگ و باشکوه ، مدارس ، حمام هاى متعدد و
معمارى که انسان را به تفکر وا مىداشت .
از سراسر ايران تجار و زوار به کرمانشاه مىآمدند و حيرت زده از عمق اصالت
و فرهنگ و مهمان نوازى مردم اين شهر با کوله بارى از سوغاتىهاى رنگارنگ
و کم نظير به ديار خود باز مىگشتند.
آن روزها شهر اگر چه به بزرگى امروز نبود اما يکپارچه و منسجم بود همه
چيز سر جاى خودش بود نظم ، قاعده ، حساب و کتاب که اساس معمارى قديم بود در
کرمانشاه به بهترين شکل جلوه گر بود و اينها همان چيزهايى است که امروز
با وجود رنگارنگى و بزرگى شهر در کرمانشاه فراموش شده اند.
بله ، اين حرف ها نه فقط حرف هاى پدربزرگ ها، بلکه گواهى تاريخ شاهدى بر
ديرينگى ،اصالت ، رونق و آبادانى کرمانشاه در گذشته است .
آن چنانکه از شواهد و قراين بر مىآيد سابقه تاريخى شهر کرمانشاه به
زمان هاى بسيار دور باز مىگردد و در قديمىترين منابع از جمله "سفرنامه
گورته " از بناها و کاخ هاى پادشاهان ساسانى در آن سخن مىرود.
در دوره هاى بعد از اسلام به روايات گوناگونى بر مىخوريم که از آن گاه
به عنوان شهرى آباد و گاه ديه ، شهرک ، و يا حتى مزرعه اى ياد شده و همچنين
به بلاياى بىشمارى مانند جنگ ، سيل، وبا و طاعون که به دفعات باعث ويرانى
و حتى متروکه شدن شهر گرديده اشاره شده است .
به گفته "اوژن اوبن " در کتاب "ايران امروز" ساسانيان در زمان هاى گذشته
در دامنه هاى کوه "پراو" شهرى به نام کرمانشاهان احداث کرده بودند که در
زمان حمله اعراب به ايران اين شهر به کلى نابود و بعداز مدتى در آن سوى
رودخانه "قره سو" شهرى به همين نام بوجود آمد.
اين محقق مىگويد : اين احتمال بسيارقوى است که شهر کرمانشاه پس از هر
ويرانى درنقطه ديگرى با فاصله اى نه چندان دور از محل قبلى خود ساخته
مىشده که آخرين آن در عهد زنديه اتفاق مىافتد.
يکى از محققان ميراث فرهنگى کرمانشاه در مقاله خود در کتاب "دومين
کنگره " گفته است : کريم خان و سردمداران ايل زند علاقه اى به کرمانشاه
نداشتند و دليل آن تنفرى بود که نسبت به امراى زنگنه داشتند که از زمان
صفويه به اين سو در کرمانشاه همواره در مصدر قدرت بودند.
"سيامک خديوى" مىگويد : کرمانشاه مدت ها در برابر فشار حملات زنديه مقاومت
کرد و پس از نبردهاى خونين قلعه عظيم آن گشوده شد و به کلى ويران و متروکه
شد.
بدين طريق کرمانشاه که کنار رودخانه "قره سو" قرار داشت رها شد و چند
کيلومتر آنسوتر کنار رودخانه "آبشوران " از نو بنا گرديد.
شهر رها شده از آن پس کرمانشاه کهنه ناميده شد که اين نام هنوز درافواه
مردم جاريست و از آن به نام هاى "آشورا" يا "آبشوران " ياد مىشود.
اگر چه ديگر اثرى از آن باقى نمانده اما تنها شاهد آن بقاياى قلعه عظيم
نادرى است که اخيرا در پى احداث شهرک گلها در محله الهيه کنونى کشف شد.
شهر جديدالاحداث کرمانشاه که در زمان حاضر بافت قديمى محسوب مىشود در
اواخر دوره زنديه ساخته شد که از به هم پيوستن سه دهکده فيض آباد، چنانى
و برزه دماغ شکل گرفت که هم اکنون قديمىترين محله هاى کرمانشاه را تشکيل
داده و هنوز هم به همين اسامى ناميده مىشوند.
با فرستادن الله قلى خان زنگنه از طرف کريم خان زند به ايالت کرمانشاه
اين شهر دوباره رو به آبادانى گذاشت ، بنابراين قديمىترين ابنيه موجود در
کرمانشاه مربوط به دوره زنديه مىباشد که مسجد جامع ، مسجد فيض آباد(آقا شيخ
هادى يا جليلى)، مقبره آل آقا و مقبره عباسعلى يادگار اين دوره اند.
در توسعه هاى بعدى که در زمان قاجار صورت پذيرفت کرمانشاه کم کم به شهرى
مهم مبدل گرديد و شکلگيرى آن به عنوان يک شهر مهم و مرکز حکومتى با دوران
حکومت "محمد على ميرزا دولتشاه " آغاز مىگردد.
در سال۱۲۲۱ هجرى قمرى محمدعلى ميرزا دولتشاه فرزند ارشد فتحعلى شاه به
حکومت کرمانشاه منصوب و تا آخر عمر يعنى۱۲۳۷ در آن سمت باقى ماند.
دولتشاه در طول دوران حکومت خود دست به ساختن عمارات و بناهاى بسيارى
در اين خطه زد و بااحداث بازار، سربازخانه ، کارگاه ساخت اداوات نظامى از
جمله توپ، ميادين ، مساجد و حمام ها اين شهر را در زمره شهرهاى مهم و آباد
ايران قرار داد.
پس از محمد على ميرزا کسى ديگر به فکر آبادى و عمران کرمانشاه نبود و
تنها عمادالدوله است که طى۲۵ سال حکومت دست به ساختن بناهايى زد که مسجد
عمادالدوله ، سراى عمادالدوله ، تيمچه عماددالدوله و بازار بزرگ کرمانشاه
از آن جمله اند.
ويژگى منحصر به فرد بافت قديمى کرمانشاه ، وجود ابنيه و آثار تاريخى
فراوان و ارزشمند در آن مىباشد.
اين بافت با مساحتى حدود۳۰۰ هکتار۱۷۰ اثر تاريخى ارزشمند از قبيل
حمام ، مسجد، خانه هاى قديمى و ساختمان هاى دولتى را در خود جاى داده است
که نمايانگر فرهنگ و تمدن اصيل اين خطه در طى تاريخ است .
از اين آثار مىتوان به مدرسه کزازى، مدرسه نظام ، بيمارستان مسيح که در
نوع معمارى ايران زمين منحصربه فرد مىباشد، ساختمان قديم شهردارى، حمام
حاج شهباز خان ، خانه معين الملک و بسيارى ديگر اشاره کرد.
همچنين در محلات قديمى شهر به مکانهايى مانند بازار يهودى ها، مسجدترکها
راسته بازار ترکها، سراى اصفهانى ها، مسجد شافعىها و قبرستان ارمنى ها
بر مىخوريم که ياد آور وجود اقليت ها و تجار فراوان در روزگار رونق و
شکوفايى اين منطقه بوده است .
در اواخر دوره قاجار و اوايل پهلوى دوران رکود بافت قديمى و تاريخى
کرمانشاه مجددا فرا مىرسد و به دليل تغيير شيوه زندگى و توسعه شهر، اين
بافت دستخوش دگرگونى شده و با احداث خيابان ها چند پاره مىشود.
قديمىترين اين خيابان ها خيابان مدرس (سپه ) است که در سال۱۳۱۴ بازار
بزرگ کرمانشاه را با جهت شمالى جنوبى به دو قسمت تقسيم مىکند و در سال
۱۳۲۷ خيابان برزه دماغ ، نواب و ميدان وزيرى بازار را در جهت غربى شرقى
قطع مىکند.
احداث ميدان غدير( شهنازسابق )، چهار راه اجاق ، خيابان شهيد مطهرى
(جوانشيرسابق ) نيز در فاصله سالهاى۱۳۴۴ تا۱۳۴۵ از چند جهت به قطع
ارتباط بخش هايى از بازار که قبلا در راستاى اين خيابان ها قرار داشت منجر
شد.
از ديگر عواملى که سبب رکود بافت قديمى کرمانشاه شد تغيير شيوه زندگى
بود.
کوچه هاى تنگ و کم عرض ، دسترسى نداشتن به وسايط نقليه و ميل به زندگى
در واحدهاى مسکونى مستقل، خانه هاى بزرگ قديمى را که متناسب با احتياجات
و شيوه زندگى زمان خويش بود از رونق انداخت .
به همين علت ساکنان بافت تاريخى که ترکيبى از طبقات متوسط، مرفه ، رجال
و اشراف بودند به مناطق نوساز شهر روى آورده و کم کم مهاجرين و اقشار کم
درآمد شهرى و حاشيه نشينان جايگزين آنها شدند.
ساکنان جديد به دلايل زيادى از جمله فقر و شيوه زندگى متفاوت نسبت به
کارآيى کالبدى و عدم آگاهى نسبت به ارزش ها در تسريع فرسودگى و تخريب اين
کالبد قديمى موثر بودند، بويژه آنکه بافت تاريخى ياد و خاطره اى نيز براى
ساکنين تازه وارد نداشته تا دليلى براى دلبستگى و حفظ آن داشته باشند.
علاوه بر اين موارد در طول هشت سال جنگ تحميلى عراق عليه ايران نيز
خسارات جبران ناپذيرى به اين بافت وارد شد اما آنچه بيش از همه باعث تاسف
است بىاعتنايى وارج نگذاشتن به اين ارزشها ازسوى مسوولان مىباشد.
بسيارى از بناها و آثار تاريخى با ارزش کرمانشاه به همين علت از بين
رفت که تکه تکه کردن بازار بزرگ کرمانشاه (تخريب سال۴۴ )، عمارت مسعوديه
(تخريب سال۴۲ )، گمرک کهنه (تخريب سال۶۵ )، مسجد فيض مهدوى( تخريب سال
۱۳۷۶)، کاروانسراى شيخ على خان ، کاروانسراى حبيب نانوا و ... از اين
دسته اند که متاسفانه تخريب آنها به دستور و خواست شهردارىها و در مورد
مساجد به درخواست مسولان و متوليان آن ها صورت گرفته است .
آن بخش از بافت که مربوط به بازار و عناصر وابسته به آن است اگر چه
صدمات زيادى را به خصوص از نظر کالبدى متحمل شده و قسمت هايى ازآن به کلى
ويران و از دست رفته است اما هنوز پويايى خود را از دست نداده و يکى از
قطبهاى مهم تجارى شهر به شمار مىآيد.
اما معضل بزرگ در بافت کرمانشاه ، بخش مسکونى آن است که بىوقفه راه
زوال و نيستى را مىپيمايد.
عواملى که ذکر شد در سالهاى اخير سازمان ميراث فرهنگى و گردشگرى را بر
آن داشت تا ساماندهى و احياى مجدد اين بافت را در اولويت برنامه هاى خود
قرار دهد و آخرين اقدام در اين زمينه امسال با تصويب طرح ساماندهى بافت
قديم و احياى بافت فرسوده خيابان مدرس در راس اين هرم در دست اجرا قرار
گرفت .
مجرى طرح بزرگ بافت قديم کرمانشاه در گفت وگو با خبرنگار ايرنا در اين
باره گفت : طرح ساماندهى به بافت قديم کرمانشاه به صورت آزمايشى بااحياى
بخش کوچکى ازبازار (بازارصندق سازها) در سال۱۳۷۴ آغاز و پس از آن در سال
۱۳۸۰ ت۱۳۸۱ا با احياى بازار فيض آباد به صورت جدى پىگيرى شد.
محمد رضا رشيدى افزود : در سال۸۳ ساماندهى بازار بزرگ کرمانشاه به دليل
ويژگىهاى خاص خود در اولويت قرار دارد و پس از آن عناصر وابسته به بازار
بازار از جمله مساجد، حمام ها، مدارس ، سراها مىباشد که در حال حاضر مهجور
و متروک مانده و روز به روز بيشتر تخريب مىشوند.
وى با اشاره به ويژگىهاى منحصر به فرد بازار کرمانشاه گفت : اين بازار
با دو هزار و۵۰۰ متر طول در زمان خود طولانىترين بازار خاورميانه بوده
که از دروازه اصفهان ورودى بازار چال حسن خان شروع و به خيابان توپخانه
منتهى مىشده است .
اين بازار که در جريان احداث خيابانها و ميادين از هم جدا شد داراى۱۵
راسته شامل بازار بنکدارها، آهنگرها، صندوق سازها، بزاز خانه نو و کهنه ،
حلبى سازها، زرگرها، کلوچه پزها، سرافها، مسگرها، ترکها، سراجها، حورى
آباد، علافخانه و بازار توپخانه مىباشد که بخشى از آنها امروز کارايى خود
را از نظر توليدى از دست داده و تنها مرکز فروش مىباشند.
وى سرپوشيده بودن بازار، تنوع و زيبايى از نظر معمارى بويژه در طاق ها
که با تغيير بخش هاى مختلف بازار به تناسب تغيير يافته است را از ويژگى
هاى بارز و منحصر به فرد بازار کرمانشاه عنوان کرد.
رشيدى اضافه کرد : اقدامات سازمان ميراث فرهنگى وگردشگرى استان کرمانشاه
براى ساماندهى به بازار در سه بخش انجام گرفته است که شامل حفظ بخش هاى
اصيل بازار، احياى بخش هاى آسيب ديده بويژه طاق ها و ايجاد پيوند ارگانيک
ميان بخش هايى از بازار که به دليل حضور شبکه هاى سواره چند پاره شده است .
وى گفت : ترازگيرى طاق هاى سنتى و اصيل و احياى آنها براساس قالبهاى
اوليه ، دوده زدايى و پاکسازى بين بندها و بند کشى مجدد بيش از سه هزار متر
مربع از سطح طاق ها، احداث سردرهايى که نام راسته هاى مختلف بازار بر آن
ها حک شده و ايجاد سايه اى از ارتباط باسنگ فرش کردن بخشهايى از بازار که
با احداث خيابانها و ميادين ارتباطشان باهم قطع شده است از برنامه هاى در
دست اجراى اين سازمان مىباشد.
وى با اشاره به اين مطلب که اعتبار تخصيص داده شده براى احياى بازار
امسال۷۰۰ ميليون ريال است گفت : با اين مبلغ علاوه بر احداث سردرهاى بازار
که تعهد کرده ايم سردر بازار توپخانه را نيز احداث مىکنيم .
وى تاکيد کرد : براى ساماندهى بافت قديم با توجه به حجم آثار و گستردگى
محدوده به ۴۰۰ ميليارد ريال اعتبار نياز است که اعتبارات موجود سازمان به
هيچ عنوان جوابگو نيست .

وى اشاره کرد : پس از تجميع دو سازمان ميراث فرهنگى و گردشگرى در سه ماه
گذشته هيچ اعتبارى از سوى دولت به اين طرح تخصيص داده نشده و ما همچنان
در انتظار هستيم .
وى افزود : به ثبت رساندن و شناسنامه دار کردن حدود۴۰ اثر از۱۷۰ اثر
تاريخى شناسايى شده در بافت قديم کرمانشاه ، تملک تعدادى از خانه هاى
قديمى از جمله خانه "باورخ (رنده کش )" و خانه "فيض مهدوى" و خريدارى و
تغيير کاربرى خانه "خديوى" به خانه هنرمندان و خانه "حاجت برى" به موزه
خط و کتابت از ديگر اقدامات انجام شده در اين خصوص از سوى سازمان ميراث
فرهنگى و گردشگرى مىباشد.
رييس شوراى شهر کرمانشاه نيز از آخرين اقدامات براى سامان دهى به
خيابان مدرس خبر داد و گفت : خيابان مدرس مرکز و شريان اصلى شهر کرمانشاه
مى باشد.
دکتر هوشنگ ورعى افزود : طرح تعريض خيابان مدرس که از چهل سال پيش به
دليل کمبود اعتبارات راکد مانده بود امسال با گرفتن وام ۲۰ ميليون دلارى
از بانک جهانى از هم اکنون اغاز شده است .
وى در پاسخ به اين سوال که آيا تضمينى وجود دارد که با تعريض خيابان
مدرس تجربه سالهاى گذشته در تخريب آثار تکرار نشود گفت : اين طرح با نظارت
مسوولان سازمان ميراث فرهنگى و گردشگرى انجام مىگيرد و در اين مورد جاى
هيچ نگرانى وجود ندارد.
وى اظهار اميدوارى کرد : با همکارى مردم ، مسوولان و سرمايه گذارى بخش
خصوصى بتوان به اين خواست چهل ساله تحقق بخشيد.
بافت قديمى کرمانشاه على رغم فرسودگى و عدم کارايىهاى کالبدى در برابر
شکل زندگى امروز تقريبا در برگيرنده تمام يا بخشى از ابنيه باارزش معمارى
و فرهنگى اين شهرمى باشد و همين امر مىطلبد که حفظ و صيانت از اين ارزش ها
که جايگزينى برايشان نيست مورد توجه جدى قرار گرفته و روحى تازه در کالبد
فرسوده اين شهر دميده شود.