چاره انديشي براي اقتصاد تک محصولي، شانا

جواد اصغري

شانا؛ تزريق دي اکسيدکربن يکي از در دسترس ترين امکانات موجود در زمينه تزريق گازهاي غيرهيدروکربني است که صنعت نفت را از کشاکش هاي چرايي تزريق گاز طبيعي نيز مي رهاند.
---
اکنون سال هاست که کشاکش ميان طرفداران و مخالفان تزريق گاز طبيعي به موضوع اصلي در ميان روش هاي ازدياد برداشت از مخازن نفتي تبديل شده است. شماري از کارشناسان صنعت نفت معتقدند با معرفي روش هاي کاربردي ديگر مي توان به اين بحث پايان داد، اما مهم تر از لزوم تزريق گاز، زمان تزريق آن است، زيرا در صورتي که اين زمان مشخص سپري شود، فرصت افزايش ضريب بازيافت نفت از دست خواهد رفت. با سرمايه گذاري مناسب در زمينه تزريق گازهايN2 و CO2 به ميدان هاي نفتي مي توان برخي از ذخاير نفتي را به ضريب بازيافت مناسبي بازگرداند.

در دهه 1940 ميانگين توليد روزانه چاه هاي نفت ايران 18 هزار بشکه اعلام شده بود درحالي که امروزه پس از گذشت 30 سال و با وجود برداشت هاي مکرر، متوسط توليد اين چاه ها به دو هزار بشکه در روز رسيده است. در شرايطي که بازدهي چاه هاي نفت در حال کاهش است، با صيانت از اين مخازن و تزريق به موقع انواع گاز به آنها، مي توان توليد چاه ها را به متوسط 6 تا 9 هزار بشکه در روز بازگرداند.

کارشناسان اقدام هاي صورت گرفته در زمينه برداشت صيانتي از مخازن نفتي کشورمان را مثبت و بخشي از اين افت ضريب بازيافت را ناشي از طول عمر چاه هاي ايران ارزيابي کردند، اما همگي بر اين باور واحد بودند که با اقدام هاي گسترده تر مي توان از زيان هاي آينده و کشته شدن تعداد بيشتري از چاه هاي نفتي جلوگيري کرد.

نخستين گام هاي مطالعاتي درباره روش ها و مواد غيرهيدروکربني قابل تزريق به چاه هاي نفت، سال ها پيش با امکانات محدودي در دانشگاه سهند تبريز آغاز شده است و به گفته دکتر «طباطبايي نژاد» استاد اين دانشگاه و معرفي کننده پروژه تزريق WAG اين مرکز نخستين سازنده داخلي دستگاه تحت فشار تزريق گاز به چاه محسوب مي شود. در اين سيستم همزمان مي توان دو سيال را به چاه تزريق، اختلاف دما را کنترل و در بدترين شرايط تنها يک درجه اختلاف دما را مشاهده کرد. اما تزريق گاز تنها به معناي گاز طبيعي استخراج شده از مخازن نيست. اين طرح مي تواند به معناي بازگرداندن گاز استخراج شده همراه نفت به درون چاه ها باشد؛ در حالي که اکنون بخشي از اين گاز سر چاه ها دود مي شود.

صد سال از زمان استخراج نفت از مناطق جنوبي کشور مي گذرد؛ ماده يي که تقريباً يک تنه جور اقتصاد تک محصولي ايران را به دوش مي کشد و با بالا و پايين شدن قيمتش سرنوشت بودجه مملکتي عوض مي شود بنابراين بايد چاره يي براي اين اقتصاد تک محصولي انديشيد، اما به نظر نمي رسد حداقل در سال هاي اخير اين فرض قابل تحقق باشد، از اين رو حفظ وضع موجود و توسعه مخازن هيدروکربني کشف شده، همچنان يکي از دغدغه هاي اساسي است که نگاه مديران کشور را به خود معطوف داشته است.

در اين سال ها پروژه هاي زيادي درباره ازدياد برداشت از چاه هاي نفت طراحي و اجرا شده است که پروژه تزريق گازهاي غيرهيدروکربني به چاه هاي نفت را شايد بتوان طرحي تحقيقي برشمرد؛ پروژه يي که کارشناسان صنعت نفت در سال هاي اخير به شدت از آن استقبال کردند.

تنوع ذخاير انرژي ايران سبب شده است در حوزه گاز طبيعي نيز همچون نفت خام يکي از پيشروترين توليدکنندگان جهاني باشيم. ما دومين توليدکننده بزرگ نفت خام اوپک هستيم و پس از روسيه، گسترده ترين ذخاير گازي جهان را در اختيار داريم، اما بهره برداري و توسعه اين مخازن گازي و چگونگي کاربرد احتمالي آن در روش هاي ازدياد برداشت، مساله يي است که مباحث فراواني پيش روي برنامه ريزان قرار داده است.

سال هاست که فعالان حوزه گاز تمام هم و غم خود را صرف بازاريابي جهاني و منطقه يي اين ماده باارزش و پاک کرده اند تا بتوانند آن را به بازارهاي خوبي چون اروپا، چين و هند صادر کنند. اين کار گذشته از سودآوري، جانشين مناسبي براي بخشي از درآمدهاي نفتي ايران محسوب مي شود، اما برخي نظر ديگري دارند و معتقدند گاز يکي از کم هزينه ترين و در دسترس ترين منابعي است که مي تواند براي تزريق به مخازن نفتي و جلوگيري از افت طبيعي اين ميدان ها به کار برده شود و با استمرار صادرات نفتي، ايران را در جايگاه کنوني خود حفظ کند.

برخي از کارشناسان نفتي در مناطق عملياتي با ارائه منحني هاي عرضه و تقاضا و تاکيد بر تلاقي اين منحني ها در سال هاي اخير، توجه کارشناسان را به وضعيت در شرف بحران کنوني جلب کرده اند، اين در حالي است که پيش بيني شده است در 15 سال آينده شش کشور از جمع توليدکنندگان اوپک خارج شوند. بنابراين ايران با تامين نيازهاي بخش بالادستي نفت، مي تواند به رفع تهديد افت توليد و استمرار صادرات نفت دست يابد که خود فرصتي بزرگ براي کشورمان به شمار مي آيد.

کارشناسان نفتي فکر مي کردند تا سال 2009 ميلادي، توليد نفت خام ايران به پنج ميليون بشکه در روز افزايش يابد، اما برخي از ميدان هاي نفتي با افت توليد طبيعي روبه رو شده اند و کارشناسان بر اين باورند که اگر بخشي از انرژي مورد نياز کشور با توسعه گازرساني تامين نشده بود، امکان صادرات نفت خام به نزديک صفر مي رسيد و چنين شرايطي ما را به واردات نفت خام رهنمون مي شود که درآمد ارزي کشور را به حد بسيار پايين مي رساند و اين نقطه بحران براي کشوري است که سال ها تزريق پول نفت در اقتصاد خود را تجربه کرده است.

منحني هاي کارشناسي ارائه شده نشان دهنده ادامه اين روند است، از اين رو کارشناسان خواستار توجه به اهميت راهبردي- امنيتي تامين منابعي همچون گاز طبيعي براي تزريق و توسعه ميدان ها به شيوه پلکاني هستند و موفقيت اين شيوه زماني حاصل مي شود که مبتني بر مديريت علمي مخازن باشد.

امروزه 80 درصد توليد نفت کشور از ميدان هايي است که در نيمه دوم عمر خود قرار دارند. توليد ميدان مارون از 920 هزار بشکه در مرحله حداکثر دبي، به حدود 400 هزار بشکه افت کرده است زيرا دوره کاهش بازدهي (نيمه دوم) عمر خود را پشت سر مي گذارد. همچنين ميدان نفتي اهواز که تاکنون حدود يک چهارم توليد نفت کشور را بر عهده داشته است، به دليل افت توليد، بهره برداران را به سمت توليد از ميدان هاي با پتانسيل 10 تا 15 هزار بشکه هدايت کرده است.

شرط صيانتي بودن توليد و مديريت مخزن در کشور به همراه چند برابر کردن تعداد چاه هاي کنوني، از جمله اقدام هاي افزايش ضريب توليد نفت است که به مهندسان توصيه مي شود. البته به اين فهرست مي توان توسعه فناوري تکميل چاه ها را اضافه کرد؛ فناوري که مي تواند به ايجاد شکاف هاي هيدروليک منجر شود، اما بايد در نظر گرفت هم اکنون تعداد کل چاه هاي نفت کشور تنها حدود دو هزار حلقه است، در حالي که در کشوري مانند امريکا سالانه دو هزار و 500 حلقه چاه حفر مي شود.

از سوي ديگر فناوري ايجاد شکاف هاي هيدروليک هنوز در مرحله مطالعاتي خود در ايران به سر مي برد. اين فناوري مي تواند تاثير قابل توجهي بر افزايش ضريب بازيابي نفت داشته باشد. با توجه به خاصيت نفت دوست بودن نوع مخازن ايران، بسياري بر اين باورند که بهترين راه افزايش ضريب بازيافت مخازن نفت کشور، تزريق گاز به آنهاست و تزريق گاز بايد به عنوان مهم ترين ابزار پيشگيري از افت فشار و افت توليد نفت در اولويت قرار گيرد.

طبق اطلاعات محققان دانشگاه سهند تبريز در دومين سمينار ازدياد برداشت، از دهه 1950 گازهايي ماند CO2 و N2 با هدف افزايش توليد به چاه هاي نفتي جهان تزريق مي شوند، اما به نظر مي رسد در کشور ما با وجود تعداد چاه هاي زياد و مشکلات افت فشار به پروژه هاي تزريق دي اکسيدکربن کم توجهي مي شود.