علم در عصر اينترنت، گزارشی از ايرنا

لندن، خبرگزاري جمهوري اسلامي ‪۸۴/۰۹/۱۴‬

شركت "گوگل" با وجود درگيري با ناشران بر سر حق تاليف، همچنان درصدد است، ميليون‌ها كتاب را به صورت الكترونيك بر روي شبكه اينترنت در دسترس خوانندگان در سراسر جهان قرار دهد.

نشريه "نيچر" اين حركت را مساوي با مرگ صنعت چاپ مي‌داند.

در همين حال گروهي از افراد آينده‌انديش در نقاط مختلف طرحي را براي گردآوري همه كتابهاي قديمي و از چاپ خارج شده اجرا كرده‌اند.

هدف اين افراد آن است كه اين كتابهاي ناياب را به صورت ديجيتالي بر روي شبكه اينترنت در دسترس همگان قرار دهند.

يكي از اين علاقه‌مندان، محققي هندي به نام ويشواز شاوان ‪Vishwas Chavan‬ است كه تاكنون هفت هزار كتاب قديمي از سراسر جهان جمع‌آوري كرده است كه بيش از ‪ ۲‬هزارو ‪ ۵۰۰‬مجلد آنها در نيمه اول قرن نوزدهم تحرير شده‌اند.

شاوان براي دستيابي به اين كتابها سالها به كتابخانه‌هاي گوناگون سرزده و با زحمت زياد آنها را از گوشه و كنار جهان جمع كرده است.

افرادي همچون او روياي زماني را در سر مي‌پرورانند كه در آن محققان با فشار دادن دكمه يك موشواره كامپيوتري به منابع مورد نظر خود دست يابند و اطلاعات تخصصي را با كمترين صرف وقت مورد استفاده قرار دهند.

چند سال پيش اين رويا، صرفا نوعي خيال خام به نظر مي‌رسيد اما از زماني كه گوگل اعلام كرده كه ميليونها كتاب را از پنج كتابخانه بزرگ در دانشگاههاي آكسفورد، هاروارد، استنفورد، ميشيگان و نيز كتابخانه عمومي نيويورك به صورت ديجيتالي در اختيار عموم قرار خواهد داد، ساير موسسه‌ها و نهادها نيز در اروپا و آمريكا به تكاپو افتاده‌اند و در نظر دارند طرحهاي مشابه خود را براي ارايه ديجيتالي ميليونها كتاب اجرا كنند.

به نظر مي‌رسد اين حركت فراگير به سمت ديجيتالي كردن كتابها تاثير انكارناپذيري بر صنعت نشر و نيز بر شيوه فعاليت پژوهشگران، نحوه عمل كتابداران، و شيوه كتابخواني باقي خواهد گذارد.

كتابداران و متخصصان سيستمهاي اطلاع رساني بايد ابزار جديدي براي تهيه فهرست‌ها و نيز هدايت افراد از ميان هزار توي اطلاعات آماده سازند. ناشران و نويسندگان نيز بايد بزودي انديشيدن در قالبهاي ديجيتالي را آغاز كنند، درست همانگونه كه هم‌اكنون طراحان صفحات وب و نويسندگان وبلاگها چنين مي‌كنند.

اما انقلابها بندرت بدون خونريزي هستند و انقلاب اخير در عرصه ارائه اطلاعات به صورت الكترونيك نيز بزودي شكل راديكار بخود گرفت و سيماي زشتي پيدا خواهد كرد. در آمريكا نويسندگان و ناشران در حال اماده شدن براي نبرد حقوقي با شركت گوگل هستند.

ديدگاهها در اين‌باره كه آيا بايد طرحهاي ديجيتالي كردن كتابها به موسسه‌هاي خصوصي نظير گوگل و "آمازون" واگذار شود يا نه؟ متفاوت است.

با توجه به آنكه چند پروژه ديجيتالي كردن كتابها به صورت همزمان اعلام شده، روشن نيست كه چه شمار از اين كتابها به صورت رايگان در دسترس عموم قرار خواهند داشت و يا اينكه نحوه هماهنگ‌سازي ميان اين طرحها و يا شيوه دسترسي پيدا كردن به كتاب‌ها چگونه خواهد بود؟
انديشه ديجيتالي كردن كتابها از دهه ‪ ۱۹۷۰‬و همان اوان شكل‌گيري اينترنت مطرح بوده‌است. در چهارم ژوئيه سال ‪ ۱۹۷۴‬يك نسخه از اعلاميه استقلال آمريكا به صورت ديجيتالي براي همه آمريكايي‌ها ارسال شد و پروژه موسوم به "گوتنبرگ" براي توليد نخستين كتاب ديجيتالي شكل گرفت.

از آن زمان تاكنون ‪ ۲۰‬هزار داوطلب همكار در اين پروژه بيش از ‪ ۵۰‬هزار كتاب را كه دوره حق تاليفشان به پايان رسيده است اسكن كرده و به صورت ديجيتالي آماده ساخته‌اند.

همه همكاران اين پروژه به صورت رايگان كار مي‌كنند. اين قبيل طرح‌ها به واسطه نوعي تمايل ايده‌آليستي براي در اختيار همگان قرار دادن معرفت شكل مي گيرد.

در عين حال اين قبيل پروژه‌ها كار جستجوي آن لاين از كتابها را بسيار تسهيل مي‌كنند.

همين جنبه اخير بنياد ملي علوم در آمريكا را وادار ساخت تا در طرحي موسوم به "پروژه يك ميليون كتاب" كه يك طرح بين‌المللي براي در اختيار عامه قرار دادن كتابها به صورت ديجيتالي است، مشارك ورزد.

در اين طرح نهادهاي گوناگوني از جمله دانشگاه "كارنگي ملون" در پيتسبورگ نيز مشاركت دارند.

از سال ‪ ۲۰۰۲‬كه اين پروژه شروع شده تا كنون بيش از ‪ ۶۰۰‬هزار كتاب كه دوره حق تاليف آنها به پايان رسيده اسكن شده‌اند و در حال حاضر نيمي از آنها به صورت ديجيتالي بر روي شبكه اينترنت در دسترس هستند و كار اسكن كردن اين كتابها در هندوستان و چين به انجام مي‌رسد.

كتابهاي مورد نظر از كتابخانه‌هاي مختلف دنيا به صورت امانت به اين كشورها ارسال مي‌شوند.

قابليت جستجو در عين حال يكي از محركهاي اصلي شركتهاي خصوصي است كه وارد عرصه ديجيتالي كردن كتابها شده اند. اين امر حتي شامل آن دسته از كتابهايي مي‌شود كه هنوز دوره حق تاليفشان به پايان نرسيده است.

به عنوان مثال هم‌اكنون برخي از شركتهايي كه كتابها را به صورت آن لاين به خريداران عرضه مي‌كنند و فروشنده اينترنتي كتاب به شمار مي‌آيند، به خريداران اجازه مي‌دهند شماري از صفحات كتابها را به صورت آن لاين مطالعه كنند و در صورت تمايل نسخه آن را براي خود سفارش دهند.

در آمريكا شركت آمازون با اجازه ناشر اطلاعات ديجيتالي قابل جستجو را در اختيار خوانندگان و خريداران قرار مي‌دهد. اين شركت مي‌گويد هم‌اكنون چند صد هزار كتاب به صورت آن لاين قابل جستجو هستند.

اين شركت هم‌اكنون به خريداران گزينه خريد نسخه الكترونيك كتابها را نيز عرضه مي‌كند.

اين قبيل كتابها يا اسناد الكترونيك را، مي‌توان بر روي يك دستگاه الكترونيك قابل حمل و نقل جاي داد. اين شركت انتظار دارد اين قبيل خدمات الكترونيكي ديگر بخشهاي اين تجارت را نيز تقويت كند.

به عنوان نمونه توانايي بر مطالعه قسمتهاي از كتاب و نگاه به فهرست آن به صورت ديجيتالي موجب شده‌است كه فروش كتابها تا هشت درصد افزايش يابد.

اما شركت گوگل در اعلام طرح مربوط به ديجيتالي كردن ميليونها نسخه از كتابهايي كه حق تاليف آنها هنوز به پايان نرسيده هيچ سخني از دريافت وجه به ميان نياورده است.

سخنگوي گوگل مي‌گويد كه هدف پروژه جستجوي كتاب گوگل آن است كه كتابهايي را كه در حال حاضر به صورت چاپي در دسترس قرار دارند به صورت آن لاين در دسترس همگان قرار دهد اما اين احتمال كه گوگل از اين اقدام خود مي‌تواند سود سرشار اقتصادي به دست آورد موجب عصبانيت نويسندگان و ناشران شده است.

در پائيز سال جاري صنف نويسندگان و اتحاديه ناشران در آمريكا شكايتي را عليه گوگل و زيرپاگذاشته حق تاليف به وسيله اين شركت، تسليم دادگاه كرد.

شكايت‌كنندگان اظهار داشته‌اند شركت گوگل از آنان براي كپي كردن كتابها اجازه نگرفته است.

گوگل از ناشران اجازه گرفته كه در پروژه خود برخي از كتابهايي را كه حق تاليف آنها هنوز به پايان نرسيده نيز بگنجاند اما نه اينكه كل پروژه مشتمل بر اين نوع كتابها باشد.

گوگل استدلال مي‌كند كه نيازي ندارد براي هر كتاب اجازه كسب كند، زيرا در نظر دارد اين كتابها را بر مبناي قانون "استفاده منصفانه" كه در آمريكا اجرا مي‌شود در دسترس خوانندگان بگذارد.

اين شيوه اجازه مي‌دهد افراد براي مقاصدي مانند تدريس يا تحقيق بتوانند از اين قبيل كتابهاي آن لاين استفاده كنند.

به عنوان مثال گوگل همه متن را در اختيار خوانندگان نمي‌گذارد بلكه قسمت‌هايي از آنها را به شكل گزينشي ارائه مي‌كند. اين امر در مورد كتابهايي است كه دوره حق تاليف آنها هنوز به پايان نرسيده‌است اجرا مي‌شود.

گوگل مي‌گويد خريداران اگر بتوانند به قسمتهايي از محتواي كتاب دسترس داشته باشند، براي خريد كتاب علاقه بيشتري نشان مي‌دهند. در عين حال گوگل مدعي است كه عرضه بخشهايي از محتواي كتاب به صورت ديجيتالي مشابه عمل فهرست كردن كتابهاست كه در كتابخانه‌ها صورت مي‌گيرد.

اما نماينده صنف نويسندگان آمريكايي تاكيد دارد كه هر نوع كپي كردن بخشهاي كتاب معادل زير پا گذاردن قانون مربوط به حق تاليف است و اين مساله ربطي به نحو استفاده از بخش كپي گرفته شده ندارد.

نتيجه اين دعوي حقوقي به تصميم دادگاه در اين‌باره بستگي دارد كه مفهوم "استفاده منصفانه" چگونه در عصر كتابهاي ديجيتالي و اينترنت بايد تفسير شود.

ديگر نهادهايي كه قصد اجراي پروژه‌هاي مربوط به اسكن كردن كتابها و عرضه ديجيتالي آنها را دارند سكوت كرده‌اند و منتظر راي دادگاه هستند و فعلا فعاليت خود را به كتابهايي محدود ساخته‌اند كه دوره معتبر بودن حق تاليف آنها سپري شده‌است يا آنكه حق تاليف مربوط به كتاب را پيش از اسكن كردن كسب مي‌كنند.

اقدام گوگل موجب شده‌است كه جهان كتاب ديجيتالي به اشكال گوناگون دستخوش تغيير شود.

بسياري از ناظران بر اين باورند كه امكانات عظيمي كه در اختيار گوگل قرار دارد نتيجه را به نفع اين موسسه سوق مي‌دهد.

به اين ترتيب ظهور مجموعه‌هاي بسيار بزرگ حاوي كتابهاي ديجيتالي امري است كه تحقق آن كاملا قابل انتظار است.

گوگل در عين حال رقباي خود، خواه در بخش خصوصي و خواه در بخش دولتي را وادار ساخته تا تلاشهاي خود را دو چندان افزايش دهند و از همه مهمتر آنكه آينده كتابخانه‌ها و كتابداران را در هاله‌اي از ابهام قرار داده است.

اما "مايكل گورمان" رييس انجمن كتابداران در آمريكا نگران از بين رفتن شغل كتابداري و تعطيل شدن كتابخانه‌ها نيست.

او معتقد است كه كتابخانه‌ها علاوه بر آنكه مكاني براي دستيابي به كتابها باقي خواهند ماند كاركرد خود به عنوان مكانهايي براي آنكه افراد به مطالعه بپردازند و با يكديگر ديدار كنند را، حفظ خواهند كرد و كتابداران نيز وظيفه مديريت اطلاع رساني را به انجام خواهند رساند.

اما گورمان نگران آن است كه تكيه بيش از حد بر منابع ديجيتالي موجب بروز تغيير كلي در شيوه خواندن شود و او اين تاثير را مثبت تلقي نمي‌كند.

به اعتقاد گورمان "اتمي كردن" معرفت، يعني عرضه بخشهايي از كتابها به صورت ديجيتالي مي‌تواند موجب شود كه مردم مطالعه خود را به همان صفحات و قسمت‌هايي كه به صورت ديجيتالي و رايگان در اختيارشان قرار دارد محدود سازند و به اين ترتيب اندك توانايي خواندن و فهم عبارات عميق‌تر و سنگين‌تر ادبي يا فلسفي را از دست بدهند.

شواهد نشان مي‌دهد كه خوانندگان، كتابهاي الكترونيك را همانگونه قرائت مي‌كنند كه صفحات وب را مي‌خوانند، يعني خواندني كه با سرعت ، سرسري ، و به صورت گزينشي است.

به اعتقاد كارشناسان براي رفع اين مشكل و مقابله با خطر كم سواد شدن جمعيت، تلفيقي از كتابهاي ديجيتالي و كتابهاي مكتوب بهترين راه حل است .

اين تركيب در عين حال مشكل كمبود جا در كتابخانه‌ها را نيز تا حد زيادي مرتفع خواهد ساخت.

در آينده بايد ترتيبي اتخاذ شود كه شماري از كتابخانه‌ها نسخ مكتوب كتابها را در اختيار داشته باشند تا در صورت لزوم خوانندگاني كه به قرائت متون چاپي علاقه‌مندند بتوانند از طريق سيستمهاي امانت‌گيري بين كتابخانه‌ها به اين نسخ دسترسي داشته باشند و براي بقيه نيز امكانات ديجيتالي فراهم باشد تا بتوانند نسخ كتابها را به صورت ديجيتالي قرائت كنند.

برخي از كتابخانه‌ها از هم اكنون كار رها ساختن خود از قيد نسخ چاپي را آغاز كرده‌اند. به عنوان مثال دانشگاه تگزاس در آوستين داراي ‪ ۱۰‬هزار جلد كتاب داراي حق تاليف و ‪ ۳۰‬هزار كتاب با حق تاليف سپري شده است كه اكنون صرفا به صورت ديجيتالي قابل دسترس است.

اقدام گوگل در عين حال موجب نگراني افرادي شده‌است كه آرشيوهاي اينترنتي از صفحات وب در شبكه اينترنت درست كرده‌اند.

هرچند گوگل هيچگاه اعلام نكرده‌است كه مالكيت مواد و مطالب ديجيتالي را در اختيار دارد و يا نگفته كه قصد دارد كه بابت خدمات موتورهاي جستجوگرش از مصرف‌كنندگان وجه دريافت كند، اما دارندگان آرشيوهاي اينترنتي معتقدند كه بايد همه كتابهاي اينترنتي و ديجيتالي را يكسره به شركتهاي خصوصي واگذار كرد.

به همين علت در ماه اكتبر سال جاري نهاد تازه‌اي به نام "اتحاد محتواي قابل دسترس" ‪ Open Content Alliance‬اعلام موجوديت كرد.

اين نهاد در نظر دارد آرشيوي چند زبانه از كتابهاي ديجيتالي و ساير اطلاعات چند- رسانه‌اي ‪ multimedia‬برپا سازد كه تا آنجا كه ممكن باشد به صورت رايگان در اختيار افراد قرار گيرد.

اين پروژه نيز نظير پروژه "يك ميليون كتاب" در حال حاضر به اسكن كردن كتابهايي كه دوره حق تاليفشان پايان يافته سرگرم است. هم‌اكنون شماري از اين كتابها بر روي شبكه اينترنت قابل دسترس براي خوانندگان است.

اين اتحاد اميدوار است بتواند از حيث ابعاد به رقيبي براي گوگل بدل شود. در ميان شركتهايي كه در اين اتحاد عضويت دارند مي‌توان از مايكرو- سافت و ياهو نام برد.

برخي از كتابخانه‌هايي كه به واسطه ملاحظات مربوط به امكانات عملي از پيوستن به پروژه "يك ميليون كتاب" پرهيز كرده‌اند با طيب خاطر به پروژه "اتحاد محتواي قابل دسترس" پيوسته‌اند.

به گفته "تام گرانت" معاون مدير بخش كتابخانه‌هاي ديجيتالي و سيستمهاي اطلاع رساني در كتابخانه موسسه "اسميتسونين" در واشنگتن يكي از علل اكراه در پيوستن به پروژه يك ميليون كتاب ناخشنودي از ارسال كتابها به هند و چين بوده اما اين مشكل براي پروژه "اتحاد" وجود ندارد.

پروژه "اتحاد" براي متخصصان رده بندي مانند شاوان بهترين پروژه اسكن كردن كتابها تا اين زمان است. هشت موزه از جمله موزه تاريخ طبيعي در لندن پروژه‌اي كه را با نام پروژه" كتابخانه ميراث تنوع زيستي" ‪Project‬ ‪ Biodiversity Heritage Library‬راه‌اندازي كرده‌اند، با پروژه اتحاد همكاري خواهند كرد و حدود يك ميليون كتاب مربوط به تنوع زيستي را كه دوره حق تاليفشان سپري شده اسكن مي‌كنند و در اختيار اين پروژه قرار مي‌دهند.

اما "ماتياس اولمر"، ناشر الماني كه طرحي را براي ارائه كتابهاي الكترونيك آلماني با همكاري ناشران و كتابفروشان اين كشور به اجرا در آورده معتقد است كه اسكن كردن كتابهاي قديمي اتلاف وقت است.

او مي‌گويد كه علم با سرعتي باور نكردني در همه زمينه‌ها و از جمله حوزه رده‌بندي اصناف جانوران و موجودات زنده ‪ taxonomy‬رو به پيش است. در اوايل سال جاري اتحاديه‌اي كه او تاسيس كرده‌است، اعلام كرد كه تا سال ‪۲۰۰۶‬ حدود ‪ ۱۰۰‬هزار كتاب تازه چاپ شده به زبان آلماني را اسكن خواهد كرد.

هر ناشري خود وظيفه ديجيتالي كردن انتشارات خويش را بر عهده خواهد گرفت و آنها را در شبكه‌اي كه اتحاديه به وجود آورده جاي خواهد داد.

دانشمندان و ديگران قادر خواهند بود با پرداخت وجهي به اين مجموعه دسترسي پيدا كنند.

به اين ترتيب به نظر مي‌رسد با شروع پروژه‌هاي ديجيتالي كردن كتابها در سال ‪ ،۲۰۰۵‬ديري نخواهد پاييد كه روياي دستيابي به اطلاعات از هر نقطه و با سرعت و سهولت واقعيت مي‌يابد.

موسسه گوگل چالش تازه‌اي را متوجه خدمات تجاري ساخته و اين بار هدف خود را دانشمندان و پژوهشگران قرار داده است. اما پرسشي كه اكنون مطرح شده اين است كه آيا موتور جستجوگر جديد گوگل مي‌تواند خواسته‌هاي مورد نظر را بر آورده سازد يا نه.

آنورگ آچاريا، مهندس كامپيوتر از هند كه براي موسسه گوگل كار مي‌كند، زماني كه هنوز دوره ليسانس خود را در دهه ‪ ۱۹۸۰‬سپري مي‌كرد ناگزير بود براي دستيابي به مقالاتي كه نمي‌توانست نسخه‌اي از آنها پيدا كند به طور مستقيم به خود مولفان نامه بنويسد.

خاطره اين دوران براي آچاريا خنده‌آور است. او اكنون در گوگل سرگرم تكميل يك موتور جستجوگر است كه هدف آن ارائه خدمات علمي و اكادميك به استادان و دانشجويان هندي و ديگر كشورها است.

براي آن دسته از افراد عادي و غير دانشگاهي كه قصد دستيابي رايگان به يك نسخه از يك مقاله علمي و تحقيقي را داشته باشند شبكه‌اي مانند "گوگل مخصوص محققان" ‪ Google Scholar‬شبكه مناسبي است اما همه دانشگاهيان بخصوص در كشورهاي پيشرفته تر از طريق دانشگاهها و مراكز تحقيق خود به محتواي هزاران نشريه علمي به صورت ديجيتالي و آن لاين دسترسي دارند.

بنابراين مي‌توان اين پرسش را مطرح كرد كه اين قبيل افراد چه نيازي دارند كه به سراغ شبكه‌اي نظير گوگل مخصوص محققان بروند.

بسياري از دانشمندان و پژوهشگران در كشورهاي پيشرفته تر و حتي در كشورهاي در حال پيشرفت، به همان بانكهاي اطلاعاتي شناخته شده تر و نظير "پاب مد" ‪ PubMed‬كه به وسيله موسسه ملي بهداشت در آمريكا راه‌اندازي شده و اطلاعات پزشكي در اختيار محققان قرار مي‌دهد و يا "ديتا سيستم اختر فيزيك" كه به وسيله ناسا بر پا شده رجوع مي‌كنند نا مقالات مورد نياز خود را بدست اورند.

به نوشته نشريه نيچر از ماه نوامبر سال گذشته كه شبكه گوگل مخصوص محققان راه اندازي شده تاكنون به ميزان استقبالي كه به وسيله دانشجويان و محققان به آن نشان داده مي‌شود بتدريج افزوده شده است.

به عنوان مثال "توماس مرسيك-فلوگل" زيست - عصبشناس از موسسه ماكس پلانك در آلمان كه در گذشته همواره از بانك اطلاعاتي پاب مد استفاده مي‌كرد اكنون به گوگل مخصوص محققان روي آورده است.

او مي‌گويد اين موتور جستجو گر در مواردي كه وي نمي‌داند دقيقا به دنبال چه چيزي مي‌گردد مفيد است.

در جستجو با اين موتور جستجو گر، افراد مي‌توانند به مقالاتي ديگري كه مرتبط با موضوع مورد علاقه شان است راهنمايي شوند. اين كار از طريق ارجاعاتي كه به مقالات صورت گرفته انجام مي‌شود و اين جنبه‌اي است كه در بانك اطلاعاتي پاب مد موجود نيست.

فلوگل مي‌گويد: من سرنخهايي را كه از طريق ارجاعات بدست مي‌آورم دنبال مي كنم تا به مقاله مورد نظرم دست پيدا كنم. از اين طريق به مقالاتي دست يافته ام كه امكان نداشت به شيوه ديگري به آنها توجه كنم.

اين جنبه موتور جستجوگر "گوگل مخصوص محققان" موجب مي‌شود اين موتور جستجوگر به رقيب مستقيم موتورهاي جستجوگر متعارفي تبديل شود كه به وسيله ناشران نشريات علمي راه اندازي شده‌اند و به رايگان خدمات خود را به محققان ارائه مي‌دهند.

تا پيش از آنكه شركت السوير ‪ Elsevier‬موتور جستجوگر خود موسوم به اسكوپوس ‪ Scopus‬را در سال ‪ ۲۰۰۴‬راه‌اندازي كند، موسسه تامسن ساينتيفيك ‪ Thomson Scientific‬با موتور جستجوگر خود موسوم به وب او ساينس ‪Science‬ ‪ Web of‬سلطه انحصاري بر بازار داشت.

آمار مربوط به موارد ارجاع به يك مقاله به محققان، نهادها و نشريات امكان مي‌دهد ميزان تاثير يك مقاله را به صورت منفرد در طول زمان مورد بررسي قرار دهند.

اين آمار مي‌تواند محققان را به معيارهايي مانند "عامل تاثير" ‪factor‬ ‪ impact‬نشريات علمي هدايت كند. معيار اخير در زمره معيارهاي صوري و كمي است كه در ارزشيابي فعاليتهاي محققان و نهادهاي علمي مورد توجه قرار دارد. هرچند كه معياري فراگير و ايده ال‌به شمار نمي‌آيد.

اما موتور جستجوگر گوگل مخصوص محققان (گوگل اسكالر) بر خلاف موتورهاي اسكوپوس و وب او ساينس كاري بيش از جستجوي مقالاتي كه داوري شده‌اند انجام مي‌دهد.

به عنوان مثال اين موتور به بسياري از منابع غيرمتعارف نظير آرشيوهايي كه پيش از انتشار مقالات به وسيله نهادهاي علمي فراهم آورده مي‌شوند، مقالات كنفرانسها و نيز مخازن كتابخانه‌اي موسسات علمي، نيز سر مي‌زند.

از اين گذشته اين موتور جستجوگر نسخه‌هايي را كه نويسندگان به رايگان براي استفاده خوانندگان بر روي ايستگاههاي اينترنتي خود قرار داده اند نيز شناسايي مي‌كند و به مراجعان ارائه مي‌دهد.

اما در حال حاضر به نظر مي‌رسد كه گوگل صرفا مقاله‌اي را كه به وسيله ديگران مورد ارجاع قرار گرفته در زمره مقالات تحقيقي تلقي مي‌كند. حال آنكه با تحولاتي كه با سرعت در عرصه انتشار مقالات به صورت آن لاين در جريان است، اين تعريف از مقالات علمي نيز مي‌تواند دستخوش تغيير شود.

مدافعان دسترسي آسانتر به منابع علمي اميدوارند موتور جستجوگر گوگل موجب شود تا شمار بيشتري از محققان تشويق شوند مقالات خود را به صورت رايگان در اختيار متقاضيان قرار دهند.

در اين خصوص كه موتور جستجوگر گوگل مخصوص محققان تا چه اندازه وظيفه خود را بخوبي به انجام مي‌رساند، پاسخ نشريه نيچر آن است كه برخي تحقيقاتي كه بتازگي در اين زمينه صورت گرفته حكايت از آن دارد كه بازده اين موتور جستجوگر به همان خوبي رقباي تجاري است.

اما به اعتقاد متخصصان سيستمهاي اطلاع رسان، بايد نتايج اين قبيل بررسيها را كه با تكيه به شمار معدودي از مقالات به انجام مي‌رسد با احتياط مورد توجه قرار داد.

به عنوان مثال در اين قبيل بررسي‌ها به مواردي كه موتور جستجوگر اطلاعات مكرر يا نادرست ارايه داده توجه نمي‌شود.

نظري دقيق تر به نحوه عمل موتور گوگل مخصوص محققان آشكار مي‌سازد كه موارد ارايه مكرر اطلاعات يكسان در آن اتفاق مي‌افتد. "پيتر جاسكو" يك متخصص اطلاع رساني از دانشگاه هاوايي و يكي از سرسخت‌ترين منتقدات گوگل با انجام يك بررسي گسترده در مورد نحوه عمل اين موتور جستجوگر موارد زيادي از نقصهاي آن را مشخص ساخته است.

به عنوان مثال اين محقق با انجام يك جستجو با اين موتور در مورد دو موضوع "كامپيوتر ها" و "بر هم كنشگري" ‪ intractability‬نشان داده كه از ‪ ۱۰۰‬نتيجه به دست آمده به وسيله موتور گوگل اسكالر ‪ ۹۲‬مورد به نام تنها يك كتاب با عنوان ‪ Intractability Computers and‬با ارجاعاتي اندكي متفاوت، اشاره شده و تنها هشت مورد نام مقالات يا كتابهاي ديگر مورد توجه قرار گرفته‌است.

منبع اين مشكل به شيوه‌اي باز مي‌گردد كه موتور گوگل اطلاعات را به نمايه خود مي‌افزايد. در دو نهاد اداره‌كننده موتورهاي وب او ساينس و اسكوپوس، كارمندان خلاصه مقالات و منابع و مآخذ آنها را از روي نسخه‌هاي چاپ شده نشرياتي كه مقالات در آنها درج شده‌اند اسكن مي‌كنند.

در حاليكه در موتور گوگل اسكالر اين كار به وسيله ماشين و به شكل خودكار انجام مي‌شود.

نرم‌افزاري با كمك يك آلگوريتم معين اطلاعات مورد نظر را از مقالاتي كه در شبكه موجود است استخراج مي‌كند. اين روش سريعتر و ارزانتر است اما درصد خطاي آن بالاتر است و در عين حال دائما به روز نمي‌شود و بررسي مجددي براي تصحيح خطاهاي راه‌يافته در آن صورت نمي‌گيرد.

اما يكي از مزيتهاي گوگل اسكالر در قياس با دو رقيب تجاري خود آن است كه گوگل قراردادهايي را با ناشران نشريات علمي به امضا رسانده و بر همين اساس به كل محتواي مقالاتي كه انها چاپ مي‌كنند دسترسي دارد.

در حاليكه دو موتور وب او ساينس و اسكوپوس تنها به چكيده مقالاتي كه ناشران ديگر غير از تامسن ساينتيفيك و السوير چاپ كرده‌اند دسترسي دارند.

در عوض محدوديت گوگل در آن است كه صرفا از منابعي كه به صورت ديجيتالي و آن لاين موجود است استفاده مي‌كند در حاليكه وب او ساينس به عنوان مثال داراي آرشيوي است كه در آن منابعي كه در سال ‪ ۱۹۰۰‬تحرير شده-اند نيز يافت مي‌شود.

در عين حال شيوه خودكار گوگل اسكالر در دريافت اطلاعات به اين معني است كه نتايج عجيب و غريب و نامعقول نيز ممكن است به وسيله ماشين ارائه شود.

به عنوان مثال در يك جستجو با وب او ساينس در مورد يك مقاله منتشر شده در نشريه ساينس در سال ‪ ۱۹۹۸‬درباره "واكنش زنجيره‌اي پلي مراز"، تقريبا ‪۱۴‬ هزار مورد ارجاع به دست آمد. به اين ترتيب وب آو ساينس اين مقاله را به عنوان پر ارجاع‌ترين مقاله‌اي كه تاكنون در نشريه ساينس به چاپ رسيده‌است شناسايي كرد. در حاليكه موتور گوگل اسكالر شمار ارجاعات اين مقاله را تنها در حدود سه هزار مورد تعيين كرده است.

اين موارد به اين معني است آنچه كه موتور گوگل به عنوان شمار ارجاعات مقالات اعلام مي‌كند چندان قابل اطمينان نيستند. به همين علت كتابداران در كشورهاي پيشرفته توصيه مي‌كنند كه اگر قصد داريد از شمار دقيق موارد ارجاع اطلاع پيدا كنيد به موتورهاي وب او ساينس و اسكوپوس رجوع كنيد.

اين دو موتور داراي محدوده‌اي بسيار گسترده از مقالاتي هستند كه در جستجوي خود پوشش مي‌دهند و نمايه هايشان داراي شمار بسيار كمتري از موارد مدخلهاي نادرست است.

كتابداران همچنين هشدار مي‌دهند كه موتور گوگل اسكالر هنوز در مرحله آزمايشي است. شركت گوگل نيز از افشاي آلگوريتمي كه براي تهيه نمايه‌ها به كار مي‌گيرد اكراه دارد.

به اين ترتيب به اعتقاد كتابداران امكان اينكه موتور گوگل مخصوص محققان به ابزاري براي سنجش موارد ارجاعات تبديل شود لااقل در آينده نزديك چندان زياد نيست.

البته هر سه موتور جستجويي كه به انها اشاره شد مستمرا در حال تطور هستند. وب اوساينس و اسكوپوس درصددند كه بانكهاي اطلاعاتي بيشتري را تحت پوشش قرار دهند و شيوه‌هاي تازه‌اي براي جستجوي منابع را به كار گيرند.

به عنوان مثال اسكوپوس در همكاري با يك بانك اطلاعات مربوط به علم شيمي به محققان امكان مي‌دهد تا همه دانسته‌هاي لازم در خصوص ساختار مولكولي مواد مورد نظر را نيز به دست آورند.

اما وب او ساينس و اسكوپوس قلمروهاي به‌اصطلاح "خاكستري" (يعني حوزه‌هايي را كه در مرز بين علمي بودن و غير علمي بودن يا موثق بودن و غير موثق بودن قرار دارند) مورد بررسي قرار نمي‌دهند.

البته السوير داراي يك موتور جستجوگر ساده تر به نام اسكيروس ‪Scirus‬ است كه صفحات وب را بررسي مي‌كند اما برخلاف گوگل اسكالر به ارجاعات كاري ندارد.

به اين ترتيب به اعتقاد كتابداران در حال حاضر گوگل اسكالر بيشتر به درد آن دسته از دانشجويان دوره ليسانس مي‌خورد كه عمدتا به يك يا چند منبع محدود نياز دارند و يا محققاني كه خواستار آشنا شدن با منابعي ناآشنا هستند. اما گوگل اسكالر در عين حال مي‌خواهد خدمات خود را به پژوهشگران جدي‌تر و جا افتاده تر نيز ارائه دهد.

با اين حال از آنجا كه دو رقيب قدرتمند آن نيز مستمرا در كار تقويت امكانات خود هستند معلوم نيست كه اين هدف لااقل در آينده نزديك قابل تحقق باشد.

واقعيت اين است كه گوگل اسكالر تنها دو كارمند تمام وقت در اختيار دارد و به اين ترتيب روشن مي‌شود كه اين موتور جستجوگر در زمره بخشهاي اولويت دار شركت گوگل به شمار نمي‌آيد اما اگر گوگل به برنامه نويسان مستقل اجازه دهد نرم‌افزارهايي براي دست يافتن به محتوبات منابع گوگل اسكالر تنظيم كنند آنگاه نيروي چنين لشكري مي‌تواند در توانايي‌هاي اين موتور جستجوگر تحول ايجاد كند.

هرچند شركت گوگل براي آينده نزديك چنين تصميمي ندارد اما برخي كتابداران از هم اكنون اين نوع دسترسي را مورد آزمايش قرار داده‌اند.

به عنوان نمونه كتابداران موسسه ويرجينياتك يك نرم افزار مجاني به نام ‪ LibX‬را براي كپي مقالات موجود در گوگل اسكالر مورد استفاده قرار داده اند.

گسترش اين شيوه مي‌تواند ميزان محبوبيت اين موتور را در ميان محققان افزايش دهد.

تبليغات خبرنامه گويا	advertisement@gooya.com

جاسوسان، مانند دانشمندان، ناگزيرند كه دائما چشم به آينده داشته باشند. به همين جهت زماني كه يك محقق كهنه كار "سيا" زبان به تحسين از تازه‌ترين ابزار براي استفاده از اينترنت مي‌گشايد، توجه به انديشه‌ها و سخنان او خالي از فايده نخواهد بود.

كالوين آندروس ‪ Calvin Andrus‬سرپرست واحد مربوط به همكاريهاي فناوريها در سازمان اطلاعات مركزي آمريكا (سيا) در آخرين شماره نشريه علمي "مطالعات در فعاليتهاي اطلاعاتي-امنيتي ‪ " Studies in Intelligence‬مقاله‌اي را با عنوان "ويكي و بلاگ: به سوي يك جامعه انطباق پذير از ماموران امنيتي"‪the‬ ‪The wiki and‬
‪ blog: toward a complex adaptive intelligence community‬درج كرد و در آن متذكر شد كه ماموران امنيتي بايد به بلاگ‌هاي اينترنتي خصوصي (كه در آن تجربيات شخصي خود و بصيرتها و نظرياتشان را درج مي‌كنند، و ورود به آنها نيازمند داشتن اجازه است) و نيز به ويكي‌ها (يعني پايگاههاي اينترنتي كه كاربران متعلق به يك جامعه يا عامه مي‌توانند محتويات آن را ويرايش كنند) دسترسي داشته باشند.

به اعتقاد آندروس اين قبيل ابزارها مي‌توانند شيوه واكنش نشان دادن اعضاي جامعه اطلاعاتي-امنيتي در سرويسهاي مخفي را دگرگون سازد و به آنان امكان دهد با اظهار نظر درباره فعالييتهاي يكديگر اظهار نظر و اطلاعات و آمار و داده‌ها را با سرعت با يكديگر مقايسه كنند و از نظرات همكاران خود بهره مند شوند.

به اعتقاد نويسنده نشريه نيچر اين شيوه بايد به وسيله جامعه دانشمندان نيز مورد استفاده قرار گيرد و به عنوان مسير آينده‌اي كه پيش روي نشريات علمي و جامعه پژوهشگران قرار دارد مورد توجه قرار گيرد.

ابزارهايي از قبيل بلاگ‌هاي شخصي و ويكي‌ها هم زمينه را براي بحث و اظهار نظر بر روي داده‌هاي اطلاعات و نظريه‌ها و فرضيه ها، پيش از انتشار آنها فراهم مي‌سازند و هم پس از انتشار امكان نقد و ارزيابي بهينه اين آراء را فراهم مي‌آورند.

اين ابزارهاي اينترنتي همچنين به دانشمندان امكان مي‌دهند به صورت مستقيم با سياستگذاران و نيز با حيطه عمومي در تماس قرار گيرند و انديشه و آراي خود را با آنان در ميان بگذارند و از ديدگاههاي آنان بهره‌مند شوند.

به نوشته نشريه نيچر بررسيهايي كه تاكنون صورت گرفته نشان مي‌دهد جامعه دانشمندان و پژوهشگران در زمينه بهره‌گيري از ابزارهايي مانند بلاگ‌ها و ويكي‌ها از ديگر جامعه‌هاي تخصصي، از جمله در بخشهاي اقتصاد و تجارت و يا حتي از افراد عادي ، عقب افتاده‌اند.

دانشمندان جوان غالبا تمايلي به ابراز نظرات خود به صورت اينترنتي و آن لاين ندارند زيرا مي‌ترسند ابراز اين نظرات احيانا بر روي موقعيت شغلي آنان تاثير منفي بگذارد.

يك نگراني جديد ديگر در زمينه استفاده از اين ابزار آن است كه اين قبيل فناوريهاي جديد امكان دارد ،موجب شوند كه استفاده‌كنندگان احتمالي زير سيل اطلاعات و داده‌ها غرق شوند و عملا امكان بهره‌گيري مناسب از دانسته‌ها متوقف شود.

به اعتقاد نويسنده نيچر اقداماتي نظير فيلتر كردنهاي مناسب و يا جستجوهاي هوشمند مي‌تواند تا اندازه‌اي بر اين مشكل غلبه كند.

كتابداران نهادهاي علمي معمولا با دقت و وسواس اين قبيل تحولات فناورانه را پيگيري مي‌كنند و درباره آنها حتي در بلاگ‌هاي شخصي خود گزارشهايي درج مي‌كنند.

يك نمونه در اين زمينه مقالاتي است كه درباره سرويس تازه گوگل با عنوان گوگل مخصوص محققان ‪ Google Scholar‬در اينترنت درج شده است.

نمونه‌هايي از اين مقالات را مي‌توان در پايگاه ذيل مطالعه كرد:
‪http:// acrlblog.org‬
اما به نظر مي‌رسد كه رشد سريع كتابخانه‌هاي ديجيتالي ميزان مسووليتهاي كتابداران واحدهاي علمي و پژوهشي را دو چندان مي‌كند.

كتابخانه‌هاي بسياري از دانشگاههاي بزرگ هم اكنون قراردادهايي را براي اسكن كردن و ضبط ديجيتالي محتواي كتابهايي كه در مخازن خود دارند به امضا رسانده اند.

يك نمونه از اين قبيل پروژه‌ها به وسيله شركت گوگل با نام " سرويس جستجوي كتاب گوگل ‪ " Google Book Search‬راه اندازي شده است.

تحولات تازه فناورانه در زمينه ارائه اطلاعات در وب، زمينه ساز انقلابي جديد شده است. توجه پيش هنگام به اين انقلاب در حال ظهور مي‌تواند نتايج گسترده و قابل توجهي براي جوامع علمي و نيز حيطه عمومي به بار آورد.