صمد، چهره‌ی حيرت‌انگيز تعهد! بيانيه کانون نويسندگان ايران

صمد بهرنگی، داستان‌نويس، منتقد، مترجم، پژوهش‌گر و معلم کودکان، هنگام مرگ در شهريور سال ۱۳۴۷ تنها ۲۹ سال داشت و از عمر ادبی او بيش از ۶-۵ سال نمی‌گذشت. از چاپ نخستين داستان او، تلخون، در سال ۱۳۴۲ که برگرفته از افسانه‌های مردم آذربايجان است، تا آخرين اثرش، ماهی‌سياه کوچولو، که در سال ۱۳۴۷ به چاپ رسيد، پنج سال فاصله است. در همين زمان کوتاه او چندين داستان زيبا برای کودکان، مجموعه‌يی از مقاله‌ها و چند ترجمه و پژوهش در کارنامه‌ی خود ثبت کرد؛ در همان حال که همواره معلم کودکان محروم روستاهای آذربايجان بود.

صمد در اصل نويسنده- معلم بود و آگاهی بخشيدن را هدف اصلی خود می‌دانست؛ چرا که در مقابل جهل و خرافاتِ جان¬سخت و گسترده¬ی دوران که حکومت¬ها و بنيان¬های سنتی نگهبانی می‌کردند چاره را در آگاه کردن کودکان می¬ديد. هم از اين رو حتی در داستان¬های خود معلمی است که به ترويج علم قلم گردانده است. تلاش¬های صمد در مقام آموزگار، و آثار او، نشان¬گر انسانی است در تب و تابِ انتشارِ آن¬چه می¬داند و سخت بی¬تاب برای روشن ساختن ذهن کودکان و ديگر مخاطبان خود. صمد، در زمانه¬ی بريدنِ زبان¬ها و جلوه¬فروشیِ بی¬مايگان، نه زبان در کام کشيدن را ضامن بقای خويش قرار داد و نه نام-خواهی را هدف خود کرد. چه، به هر نام و به هر جای که توانست نوشت: "ص. آدام"، "ص. قارانقوش"، "چنگيز مرآتی"، "بابک"، "آدی باتميش"، "داريوش نواب مراغه¬ای"، "افشين پرويزی"، "سولماز"، "داص" و . . . از جمله نام¬های ادبی او است که جان¬پناهی بود برای مصون ماندن از تيغ سانسور و ممنوعيت قلم.
اکنون، در شهريور سال ۱۳۸۹، چهل و دو سال از مرگ صمد بهرنگی می‌گذرد. اما او با دمِ سردِ مرگ خاموش نشد. در نزديک به نيم قرن پس از او نيز، هر جا و هر زمان که دستگاه سانسور جلوگيری نتوانسته است، آثار او چاپ و منتشر شده و هنوز خواننده دارد؛ و اين (به قول خودش) "درخت سنجدِ کج و معوج" هم¬چنان در عرصه¬ی ادبيات کودک ايران سبز و بلند است. البته نبايد چندان خشنود و شادمان بود که صمد هنوز يکه¬گی می¬کند در ادبيات کودک ايران. زيرا چون نيک بنگريم به اين پرسش تلخ می¬رسيم که دستگاه سانسور و نظارت دولت¬ها در نيم قرن اخير چه بر سر ادبيات کودک آورده است که در برهوتِ آن، "درخت سنجد"، که صمد باشد، هنوز سرفرازی می¬کند؟
صمد بهرنگی شخصيت‌ها و تيپ‌های تازه‌يی وارد ادبيات کودک ايران کرد که به شناخته‌شده‌ترين نام‌ها بدل شدند: اولدوز، ياشار، کچل کفترباز، ماهی‌سياه کوچولو، . . . و شگفتا که زيباترين و شناخته‌ترين قهرمان داستان‌های صمد، ماهی‌سياه کوچولو، بی‌شباهت به خود او نيست. ماهی‌سياه کوچولو در رودخانه می‌زيست، در رويای دريا سفر کرد و هر جا رسيد با جهل و خرافه و پليدی و ستم جنگيد. صمد نيز در رودخانه‌ی ارس غرق شد و روانش به دريای جامعه پيوست. اگر شهريور ۴۷ يادآور صمد بهرنگی و ماهی‌سياه کوچولو است، شهريور ۶۷ و پيش از آن، دهه‌های ۵۰ و۶۰، يادآور هزاران جوانی است که با داستان‌های صمد باليدند و در راه دفاع از آزادی و آگاهی خاک‌گيرِ گورستان‌های بی نام و نشان شدند. يادشان پايدار و چهل‌ودومين سالِ درگذشت صمد بهرنگی گرامی باد!

کانون نويسندگان ايران
۲۷ شهريور ۸۹