طوفان در جهان عرب، قاسم توکلی - فرارو

فرارو - با برکناری نخست وزير در مصر، دولت امریکا به حسنی مبارک هشدار داده تا خشونت علیه معترضین را متوقف نماید چرا که در غیر این صورت خبری از پرداخت کمک مالی یک و نیم میلیارد دلاری وعده داده شده نخواهد بود، همچنين اين کشور خواهان لغو محدودیت دسترسي به اینترنت و تلفن همراه در مصر و تلاش اين دولت براي دستيابي به توافقی مسالمت آمیز با معترضین است.

به گزارش فرارو، برخورد بین معترضان خشمگین و نیروهای امنیتی در مصر طی روزهای اخیر توجه افکار عمومی جهانی را به خود جلب نموده است. اکنون دولتهای عرب و افکار عمومی ناراضی در اين کشورها، با بیم و امید به تحولات مصر چشم دوخته اند.

در این میان اما حسنی مبارک در بحرانی ترین لحظات حیات سیاسی خود به سر می برد و در تلاش است تا از همان راهکار قدیمی چماق و هویج برای کنترل اوضاع استفاده کند، از یک سو ژنرالهایش با وضع مقررات منع رفت و آمد و تهدید به استفاده از مشت آهنین تلاش می کنند معترضین را به خانه هایشان بازگردانند و از سوی دیگر وی با برکناری دولت احمد نظیف و اعلام انجام اصلاحات بیشتر تلاش می‌کند تا از شدت اعتراضات بکاهد.

در هر حال این رویارویی در شهرهای بزرگ مصر مثل قاهره، اسکندریه، بندر سوئز، اسماعیلیه و... تاکنون 26 کشته و بیش از 1100 زخمی برجای گذاشته است، معترضان در روز «جمعه خشم» دفتر مرکزی حزب دموکراتیک ملی، متعلق به حسنی مبارک را به اشغال خود درآورده و با پلیس به زد و خورد پرداختند.

در این میان محمد البرادعی که همزمان با بالا گرفتن شدت اعتراضات برای شرکت در تظاهرات دیروز، از اتریش به قاهره بازگشته بود هم اکنون در حبس خانگی به سر می برد و علاوه بر او تعدادی از رهبران اخوان المسلمین، بزرگترین گروه اپوزسیون، نیز بازداشت شده اند. البرادعی پیش از ورود به قاهره رسما اعلام کرد که حاضر است رهبری این جریان اعتراضی را برعهده گیرد، اظهاراتی که به نظر می رسد ترس مقامات مصری را به شدت برانگیخته است.

با شعله ور شدن خشم مردم تونس، موجی از ناآرامی جهان عرب را فراگرفته، آنچه که دیرزمانی، رهبران سیاسی عرب بزرگترین نقطه قوت جهان عرب می پنداشتند اکنون به پاشنه آشیل آنها بدل گشته؛ به هم پیوستگی و یکپارچگی زبانی، فرهنگی، مذهبی و سیاسی جوامع عرب که همیشه نوعی امتیاز در کنشهای دیپلماتیک اعراب محسوب میشد اینبار باعث شده تا اعتراض عمومی به فساد، استبداد و ناکارآمدی، که حدود یک ماه پیش از تونس آغاز شد، به سرعت به سراسر جهان عرب سرایت کند.

اکنون علاوه بر تونس، اردن، الجزایر، یمن و مصر نیز شاهد شدیدترین نوع ابراز خشم مردم نسبت به این وضعیت ناعادلانه است. نرخ دو رقمی بیکاری که در برخی کشورهای عرب به 30 درصد نیز میرسد، وضعیت وخیم اقتصادی و جمعیت زیادی که زیر خط فقر زندگی می کنند از یک سو و ناکارآمدی، فساد و خفقان سیاسی از سوی دیگر، جوامع عرب را به مجموعه ای از بشکه های باروت در کنار یکدیگر بدل ساخته است که با جرقه ای در تونس، اکنون همه اين بشکه ها در حال شعله ور شدن اند. مصر که همواره نقش برادر بزرگتر را برای جهان عرب ایفا نموده است اکنون در غباری از آشوب و اعتراض فرو می رود و افکار عمومی جهان عرب بی صبرانه منتظر نتیجه رویارویی میان حاکمان و محکومان در کشور است.

معترضین مصری تا کنون موفق شده اند به لایه های بیرونی استبداد حاکم ضربات سختی وارد نمایند، اعتراضات گسترده ای که تا پیش از این رنگ سیاسی داشت و طبقات متوسط جدید و روشنفکران میداندار آن بودند اکنون زیر بار فشارهای اقتصادی فزاینده و نارضایتی حاصل از آن به شدت گسترده تر و به اصطلاح پرولتریزه شده است و همین تعمیق اعتراضات بود که باعث سقوط دولت احمد نظیف، نخست وزیر منتخب مبارک، شد.

اکنون احزاب منتقد رژیم حاکم در مصر، از جمله حزب وفد، حزب الغد، و در راس آنها گروه اخوان المسلمین همگی خواستار برکناری حسنی مبارک، اصلاح قانون اساسی، برگزاری انتخابات پارلمانی جدید و تشکیل حکومت انتقالی اند. نمایندگان اخوان المسلمین که برخی از آنها در بازداشت و برخی در خارج از مصر به سر می برند اعلام نموده اند که تا برکناری حسنی مبارک به مقاومت و اعتراض ادامه خواهند داد.

برای قضاوت در این مورد که آیا مبارک قادر به کنترل امور هست، یا اینکه به سرنوشت دیکتاتور تونس دچار خواهد شد هنوز اندکی زود است و از سوی دیگر دورنمای مصرِ بدون مبارک هم هنوز مبهم به نظر می رسد. نگاهی به آرایش نیروها موجود شاید اندکی از این ابهام بکاهد. برآیند کنش و واکنش سه متغیر اصلی (شامل دولت حاکم به رهبری مبارک، معترضان و احزاب حامی آنها و نظام بین الملل) سرنوشت مصر را مشخص خواهد کرد:

1- در جناح حاکم، علیرغم قربانی شدن دولت، هنوز کنترل نیروی سرکوب شامل پلیس و ارتش در دست مبارک است، همچنین نیروهای امنیتی سعی می کنند با کنترل فضای سایبری و محدودیتهای رسانه ای و مخابراتی، کانالهای ارتباط میان معترضین را مسدود کنند، رهبران معترض را دستگیر و به اصطلاح سر جنبش را از بدنه آن جدا کنند. همه اینها به این معناست که هنوز ساختارهای اصلی و تعیین کننده قدرت در دست دولت است.

2- در جناح معترضین، بر مبنای آنچه که اکنون در حال وقوع است میتوان انتظار داشت «مجمع عمومی تغییر» فراگیر شده و احزاب مخالف بیشتری را در خود جای دهد و یک ائتلاف سیاسی فراگیر در مقابل مبارک ظهور کند، البرادعی که حمایت اخوان المسلمین را نیز با خود دارد به چهره اصلی مقابل مبارک تبدیل شده و محبوبیت فزاینده ای در نزد افکار عمومی به دست خواهد آورد که می تواند در انتخابات ریاست جمهوری احتمالی در آینده –بدون مبارک- او را به چهره ای بی رقیب تبدیل کند. مردم همچنان در خیابانها خواهند ماند و درگیریهای خیابانی کشور را همچنان در وضعیت نیمه تعطیل نگه خواهد داشت.

3- نظام بین الملل، علیرغم حمایتهای تلویحی رهبران امریکا و کشورهای غربی از معترضین، به نظر نمی رسد که سقوط مبارک به نفع نظم موجود در نظام بین الملل باشد. چرا که جایگاه و وزن سیاسی مصر در منطقه خاورمیانه سرنوشت این کشور را به سرنوشت تمام بازیگران منطقه، بویژه بازیگران عرب گره زده است.

به زعم نگارنده، پیش بینی روی کارآمدن یک دولت اسلامگرای رادیکال، پس از سقوط احتمالی مبارک، نامحتمل است اما افکار عمومی مصر نمی تواند صلح اعراب و اسرائیل را، که مصر به عنوان برادر بزرگتر نمایندگی اش را بر عهده داشت، و همچنین عدم موازنه قدرت میان اسرائیل و دولتهای عرب را بپذیرد، پس می توان انتظار داشت آرایش جدید قدرت در مصر، به شدت ضد اسرائیلی باشد و این گزینه مطلوبی برای اسرائیل، امریکا و اروپا نخواهد بود.

اگر متغیر سوم این بحران، یعنی نظام بین الملل و بویژه دولتها فعلی عرب، از مبارک حمایت کنند و او به پشتوانه این حمایت اعتراضات را، ولو به صورت خشونت آمیز، کنترل کند نباید انتظار تغییر جدی ای در اوضاع داشت اما اگر سیگنالهای متناقض امریکا و اروپا با شکاف در هیئت حاکمه مصر همراه شود (همانند آنچه بر سر رژیم پهلوی در ایران آمد) مبارک سقوط خواهد کرد و دومینوی انقلابهای پی در پی جهان عرب را در خواهد نوردید و نظم موجود در منطقه را دگرگون خواهد ساخت.

احتمال سوم کنترل شرایط انقلابی از طریق یک توافق میان نیروهای میانه رو مخالف و دولت مبارک با وساطت بازیگران قدرتمند خارجی است، چه با حضور مبارک در قدرت چه بدون حضور او، که تقریباً به نفع تمام بازیگران خواهد بود.

با وجود تمام این تحلیلها هنوز باید منتظر بود، منتظر تصمیمات جدید مبارک، نیرویی که معترضان به دولت وی وارد می‌کنند و توانایی رهبران سیاسی مخالف برای بازی با این برگ برنده و همچنین منتظر اقدامات جدی تر و بیشتر بازیگران مؤثر در نظام بین الملل.